Беларуская мова мае статус дзяржаўнай у Беларусі, але нароўні з рускай. Такі ж статус мясцовыя мовы ў рэспубліках Расіі — таксама нароўні з рускай. Такім чынам, фармальна становішча беларускай мовы ў Беларусі практычна не адрозніваецца ад становішча татарскай мовы або мовы эрзя ў Мардовіі. І паўсюль руская мова мае пануючае становішча.
Беларусь з’яўляецца часткай Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі — гэта юрыдычна. А фактычна — часткай г.зв. рускага свету, дзе пануе руская мова і культура. Фармальна незалежная Рэспубліка Беларусь праводзіць моўную палітыку, якая забяспечвае развіццё рускай мовы і маргіналізуе беларускую. І гэта палітыка нічым не адрозніваецца ад палітыкі ўлад Расіі ў Рэспубліцы Мардовія, дзе карэнныя народы эрзя і мокша не маюць амаль ніякіх правоў на развіццё ўласных моў і культур. У гэтым пераконвае размова з эрзянскім пісьменнікам і грамадскім дзеячам Баляенем Сырэсем (Аляксандрам Болькіным).
Баляень Сырэсь нарадзіўся ў Саранску, сталіцы Мардовіі. Але цяпер жыве ва Украіне. Ён з'яўляецца інязорам (галоўным старэйшынай) эрзянскага народа, кіраўніком Таварыства эрзян Украіны Ěrzäń val («Эрзянскае слова»), а таксама сузаснавальнікам грамадскага руху «Свабодны Ідэль–Урал», які ставіць мэтай атрыманне незалежнасці расійскімі нацыянальнымі рэспублікамі Паволжа і Урала — Мардовіяй, Чувашыяй, Марый Эл, Татарстанам, Удмурціяй, Башкартастанам.
Баляень Сырэсь: — У беларусаў ёсць свая дзяржава, а ў эрзян яе няма ні дэ-юрэ, ні дэ-факта. Пры гэтым, хоць Беларусь і падобная да РФ велізарнай колькасцю этнасаў, якія пражываюць на яе тэрыторыі, але наяўнасць, напрыклад, літоўскіх і польскіх школ робіць яе больш падобнай да цывілізаванай еўрапейскай дзяржавы.
Большая частка беларусаў, з якімі мне даводзілася мець адносіны, гавораць па-руску. У гэтым пытанні мы, эрзяне, падобны да беларусаў. Беларусь знаходзіцца ў каланіяльнай залежнасці ад Масквы — гэта тое, што робіць падобным становішча Беларусі і, скажам, Татарстана. Вартае жалю становішча беларускай мовы — гэта вынік каланіяльнага становішча беларускай дзяржавы.
На беларускай мове навучаюцца каля 13% вучняў. І камусьці гэта можа дадаваць аптымізму. Але справа не ў гэтых 13%. Справа ў велізарнай колькасці дзяцей, якія навучаюцца на рускай мове. Гэта бомба запаволенага дзеяння пад беларускую дзяржаўнасць.
Задача Масквы — не проста ўтрымаць Беларусь у становішчы дзяржавы-кліента, але ператварыць беларусаў у рускіх. Знішчэнне беларускай ідэнтычнасці дазволіць Крамлю замацаваць цяперашняе становішча і, з часам, канчаткова вырашыць «пытанне беларускай дзяржаўнасці».
А як развівалася эрзянская мова ў Мардовіі ў апошнія дзесяцігоддзі?
Баляень Сырэсь: — Я нарадзіўся ў Рэспубліцы Мардовія, у эрзянска-рускай сям'і. Бацька эрзя, а мама руская. Эрзянская мова — мова майго дзяцінства. На гэтай мове мая бабуля па бацькавай лініі, Матрона Буцяйкіна, спявала мне песні, расказвала казкі і легенды пра эрзян і герояў нашай зямлі. Памятаю, што ў вёсках эрзянская мова мела вельмі трывалыя пазіцыі, фактычна была мовай міжнацыянальных зносін — нярэдка нават рускія выкарыстоўвалі эрзянскую мову ў штодзённым жыцці. У гарадах была цалкам супрацьлеглая сітуацыя.
У савецкі час для эрзянскай, як і для іншых моў карэнных народаў, былі вызначаны досыць выразныя рамкі: пачатковая адукацыя (у лепшым выпадку прафесійна-тэхнічная), вёска, фальклор, тэатр і літаратура з абмежаваным рэпертуарам і наборам дазволеных тэм, партыйныя газеты з перадавіцамі аб надоях і ўраджаях. Але нават такая рэгламентаваная і абмежаваная прастора, у якой павольна гінула эрзянская мова, цяпер успамінаецца як перыяд небывалага нацыянальнага адраджэння.
Сёння эрзянская мова выкінута абсалютна з усіх сфер жыцця, акрамя хатніх зносін.
Гаворачы пра становішча рускай мовы ў Мардовіі, Баляень Сырэсь апісвае сітуацыю, якая блізкая да беларускай.
Баляень Сырэсь: — Руская мова была і застаецца мовай сацыяльнага ліфта. Калі эрзя або прадстаўнік іншага карэннага народа Расіі хоча зрабіць кар'еру, ён вымушаны не толькі адмовіцца ад роднай мовы, але і стаць больш рускім, чым сам рускі.
У Масквы ёсць паталагічны страх перад любымі нацыянальнымі ўтварэннямі, а галоўнае — страх нацыянальнай самасвядомасці народаў РФ. Гэты страх — памяць аб страце тэрыторый пасля развалу Расійскай імперыі і пасля краху СССР. Таму нацыянальная самасвядомасць, на думку федэральнай улады, павінна быць адна — руская нацыяналістычная. Карэнныя народы могуць развіваць свае культуры і мовы на кухні. Чыноўнікі пастаянна паўтараюць: «Ніхто вам нічога не забараняе! Калі вы не можаце захаваць сваю мову ў сям'і — дзяржава вам не дапаможа».
Успамінаецца, як Аляксандр Лукашэнка гаварыў нешта падобнае, маўляў, няхай беларусы гавораць па-беларуску, але дома, у сям’і. Дададзім: каб ніхто не чуў.
Баляень Сырэсь вяртаецца да беларускага прыкладу, які сведчыць пра цяжкі шлях народаў з расійскай няволі да нацыянальнай незалежнасці.
Баляень Сырэсь: — Прыклад Беларусі толькі ўмацаваў упэўненасць Крамля ў тым, што ў цяжкую хвіліну можна разлічваць толькі на штыкі. У гэтай сітуацыі без рашучай падтрымкі свабодных дэмакратычных дзяржаў, а калі казаць прасцей — без падтрымкі цывілізаваных і развітых грамадстваў, карэнным народам РФ проста не выстаяць.
Не можа быць, каб цяперашняя палітычная сітуацыя захоўвалася яшчэ сто гадоў. Успомніце падзеі за мінулыя сто гадоў, як за гэты час змянялася палітычная сітуацыя. Дзе цяпер Расійская імперыя, СССР? Іншая справа, як менавіта зменіцца сітуацыя. Можа, прыйдзе да ўлады чарговы рускі шавініст, але з лозунгамі пра сумленныя і адкрытыя выбары. Тут вельмі шмат будзе залежаць ад гатоўнасці ЗША і Еўропы не толькі дэклараваць, але і дзейнічаць у адпаведнасці з абвешчанымі прынцыпамі і каштоўнасцямі.
Баляень Сырэсь не бярэцца даваць парады беларусам, як захавацца як народ, але дзеліцца сваімі назіраннямі.
Баляень Сырэсь: — Адхіленне Лукашэнкі ад улады — гэта важная, на гэты момант першарадная, але тактычная задача. Яна не вырашае пытанне пра будучыню існавання Беларусі і беларусаў як народа. Стратэгічныя задачы беларускага дзяржаўнага будаўніцтва гэта: адмова ад палітыкі русіфікацыі. Дэкамунізацыя. Адраджэнне беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці. Распаўсюджванне беларускай мовы ў адукацыі і сферы дзяржкіравання. Адмова ад ілжывай савецкай гісторыі — прызнанне пераемнасці беларускай дзяржаўнасці ад Беларускай Народнай Рэспублікі. Адраджэнне беларускіх традыцый. Аўтакефалія Беларускай праваслаўнай царквы. Геапалітычная пераарыентацыя на Захад. Стратэгічны саюз з балтыйскімі дзяржавамі, Украінай, краінамі Брытанскай садружнасці. Агульнасць праблем нашых моў выклікае і падобныя шляхі вырашэння гэтых праблем і выжывання нашых народаў.
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё