У пасольстве Літоўскай Рэспублікі ў Рэспубліцы Польшча 24 верасня адбылася прэзентацыя кнігі вядомага літоўскага пісьменніка Томаса Вянцлавы Litwa, ojczyzna moja (“Літва, мая бацькаўшчына”), назва якой сугучная з патрыятычнымі словамі Адама Міцкевіча Litwo, Ojczyzno moja! (“Літва! Бацькоўскі край”), якімі пачынаецца яго паэма “Пан Тадэвуш”. Міцкевіч, які паходзіў з Навагрудчыны, лічыў сябе літоўцам — па-польску Litwin — і палякам. Але сёння яго бацькаўшчына называецца Беларуссю.
Кніга Томаса Вянцлавы Litwa, ojczyzna moja налічвае 940 старонак. А выдаў яе Міжнародны цэнтр культуры ў Кракаве. Беларускаму, польскаму і іншым чытачам яна будзе цікавая перш за ўсё як абагульняючая праца па гісторыі Літвы, аналагаў якой на сённяшні дзень на польскай мове няма. І хаця Вянцлава не прафесіянальны гісторык, але ён дасканала ведае мінуўшчыну свайго краю, які калісьці ахопліваў і сучасныя беларускія землі. Балты і літоўцы на тэрыторыі Беларусі, іх лёс таксама разглядаюцца ў выданні. Заканчваецца кніга 1990 годам, калі 11 сакавіка Вярхоўны Савет Літвы абвясціў аб аднаўленні незалежнасці краіны. Літоўскі чытач ужо знаёмы са зместам кнігі. Яна выйшла ў Вільні ў 2019-2021 гадах у двух тамах і ўжо стала бэстсэлерам, апярэдзіўшы па папулярнасці кнігі прафесіянальных гісторыкаў. Польскае выданне — пераклад літоўскага Lietuvos istorija visiems ("Гісторыя Літвы для ўсіх").
Вянцлава — асоба легендарная. Яго бацька Антанас — удзельнік далучэння Літвы да СССР у 1940 г. Ён быў народным камісарам асветы Літоўскай ССР, аўтарам тэксту гімна Літоўскай ССР, старшынёй Саюза савецкіх пісьменнікаў Літвы. Антанас Вянцлава сябраваў з беларускім класікам Максімам Танкам, іншымі беларускімі пісьменнікамі камуністычнага кірунку.
А вось сын — Томас — у 1976 г. стаў адным з заснавальнікаў Літоўскай Хельсінкскай групы, а ў 1977 г. эмігрыраваў. У эміграцыі каля 20 гадоў падтрымліваў блізкія адносіны з рускім паэтам Іосіфам Бродскім. Блізкім сябрам Вянцлавы быў звязаны паходжаннем з Літвой нобелеўскі лаўрэат па літаратуры паляк Чэслаў Мілаш. У 2018 годзе Вянцлава вярнуўся ў Вільню. Пра гэта напомніў, прадстаўляючы пісьменніка варшаўскай публіцы, пасол Літоўскай Рэспублікі ў Рэспубліцы Польшча Валдэмарас Сарапінас.
Валдэмарас Сарапінас, пасол Літоўскай Рэспублікі ў Рэспубліцы Польшча: — Я з настальгіяй успамінаю доўгія і мудрыя размовы з паэтам і яго жонкай — пані Таццянай у Нью-Ёрку, калі мы гаварылі пра паэзію, гісторыю, гаварылі пра Польшчу, Літву. І гаварылі пра вяртанні на бацькаўшчыну. Я вельмі рад, што Томас Вянцлава вярнуўся ў родную Літву, вярнуўся ў Вільню.
Томас Вянцлава сваю кнігу Litwa, ojczyzna moja лічыць свайго роду альтэрнатывай “патрыятычнай” “Гісторыі Літвы” (Lietuvos istorija), выдадзенай у 1936 г. у Каўнасе пад рэдакцыяй Адалфаса Шапокі, якая дагэтуль лічыцца найлепшым падарункам на дзень нараджэння. Яна з таго часу выйшла ў сотнях тысячах экзэмплярах. Як гаворыць Вянцлава, такімі тыражамі ў Літве друкавалі толькі малітоўнікі.
Вокладка кнігі Томаса Вянцлавы Litwa, ojczyzna moja.
Томас Вянцлава глядзіць на гісторыю Літвы, спрабуючы паяднаць любоў да бацькаўшчыны — здаровы нацыяналізм і здаровы касмапалітызм.
Томас Вянцлава: — Я ніколі не мог зразумець супрацьпастаўлення каспамалітызму і нацыяналізму. Касмапаліт, па-мойму, гэта адукаваны, разумны нацыяналіст. Бо інакш і быць не можа. Кожная нацыя існуе ў космасе. А шавініст — гэта неадукаваны і дурны нацыяналіст.
І варта памятаць, што касмапалітызм больш за ўсё ненавідзелі Гітлер і Сталін. У сучасным свеце мы павінны быць касмапалітамі і адначасова нацыяналістамі, але разумнымі, г. зн. мы не можам супрацьпастаўляць нацыяналізму — нацыяналізм. Мы павінны супрацьпастаўляць нацыяналізму — дэмакратыю, асвету, талерантнасць.
Магчыма, быць літоўцам і касмапалітам — г.зн. чалавекам свету Томасу Вянцлаву дапамагае і тое, што сярод яго продкаў былі і палякі, і выхадцы з Украіны, а жонка Таццяна — руская.
Томас Вянцлава напомніў пра тое, якою была шляхта былога ВКЛ, у т.л. яго прашчуры.
Томас Вянцлава: — Літоўская шляхта часцей за ўсё была польскамоўная. Я сам паходжу часткова з беднай літоўскай польскамоўнай шляхты з Жамойці. Але мой дзед пазней “вярнуўся” да літоўскай мовы. Хаця на працягу жыцця ён свабодна гаварыў, пісаў па-польску і значна лепей, чым я, яго ўнук.
Жонка дзеда, мая бабуля па кудзелі, паходзіла з Украіны, з-пад Каменца-Падольскага. Яе ж мацерай была ўкраінка, а бацькам паляк Латыньскі. Гэта вядомае прозвішча ў гісторыі Польшчы ХХ ст. Я ганаруся тым, што маім сваяком быў Марэк Латыньскі, у 1987–1989 гадах — кіраўнік польскай рэдакцыі радыёстанцыі “Радыё Свабодная Еўропа”.
Напамінаючы, што ў мінулым літоўцамі з’яўляліся ўсе жыхары ВКЛ, Томас Вянцлава не адмаўляе ў праве называцца літоўцамі і сучасным беларусам і палякам з зямель былога ВКЛ.
Томас Вянцлава: — Ці можа сённяшні беларус называцца літоўцам? Калі ён гэтага хоча, то чаму ж не?
Пра сябе чалавек можа сказаць: “Я — паляк літоўскага паходжання”. Таксама паляк можа быць нямецкага або яўрэйскага ці нейкага іншага паходжання. Паляк можа быць і афрыканскага паходжання: калі ён польскі грамадзянін, размаўляе па-польску, плаціць падаткі, а ў выпадку патрэбы будзе ваяваць за Польшчу, — то каму якая розніца, што ён чарнаскуры? Тое самае мы маем і з грамадзянамі Літвы.
Міцкевіч называў сябе літоўцам — Litwinem, але з’яўляўся польскім паэтам. Бо ў ХІХ ст. характэрнай рысай ідэнтычнасці стала мова.
Аднойчы я размаўляў з адным, скажам так, беларускім нацыяналістам. І я спытаў у яго, які, на яго думку, працэнт культуры Вялікага Княства Літоўскага належыць беларусам. Ён адказаў: “Сто працэнтаў”. Я здзівіўся гэтаму адказу і перапытаў, а колькі працэнтаў належыць балцкім літоўцам. Ён адказаў: “Таксама сто працэнтаў”. Ну, з такім падыходам я магу пагадзіцца.
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё