Гісторык: У 1939 спрэчка двух украінцаў прадвызначыла далучэнне Заходняга Палесся да БССР 

Расказваем як паланізацыя і канкурэнцыя нацыянальных рухаў паўплывалі на ідэнтычнасць жыхароў Заходняга Палесся і яго далучэнне да БССР у 1939 годзе.

Мапа Савецкай Беларусі ў 1940 г.

Фота з адкрытых крыніц

Заходняе Палессе ў 1920–30-я гады — тэрыторыя, дзе польскія ўлады імкнуліся сфарміраваць лаяльнае да Варшавы насельніцтва праз палітыку паланізацыі. Рэгіён меў сваю спецыфіку: слабая інфраструктура, позняе фармаванне нацыянальнай самасвядомасці, змяшэнне культурных уплываў з усходу і захаду.

У гэтым рэгіёне беларуская ідэнтычнасць канкуравала з украінскімі і расійскімі ўплывамі, а польскія ўлады спадзяваліся на «натуральную» паланізацыю  «тутэйшых». З цягам часу ў Варшаве пачалі разумець, што асіміляцыя не адбываецца сама сабой, і перайшлі да больш жорсткага кантролю над школамі, асветніцкімі арганізацыямі, культурай. У гэтых умовах беларускі рух спрабаваў знайсці формы самавыяўлення і змагання за мову і культуру.

Пра сітуацыю на Палессі 90 гадоў таму распавёў гісторык Сілезскага ўніверсітэта Павел Абламскі, аўтар манаграфіі «Нацыянальная палітыка польскай дзяржавы на Палессі ў 1921–1939 гадах».

Паводле даследчыка, беларускі нацыянальны рух у 1930-я гады ў межах міжваеннай Польшчы не быў цалкам знішчаны, але на Палессі існаваў у вельмі абмежаваных умовах:

«Калі параўноўваць з Віленшчынай і Навагрудчынай, там, канешне, рух быў мацнейшы. На Палессі ён быў досыць слабы, але гэта не значыць, што яго там не было».

Асабліва прыкметным беларускі рух быў на Пружаншчыне і Косаўшчыне. Тут існавала асяроддзе незалежніцкага беларускага руху, якое часта было цяжка аддзяліць ад камуністычнага ўплыву з Заходняй Беларусі. Польскія ўлады праводзілі ліквідацыю беларускіх арганізацый, але сувязі з іншымі цэнтрамі беларускай адукацыі заставаліся:

«Былі кантакты са Віленскай беларускай гімназіяй — моладзь прыязджала туды на вакацыі і вярталася».

Насельніцтва ў некаторых вёсках вакол Пружанаў было нацыянальна свядомым. Павел Абламскі ўзгадвае прыклад маладаследаванай постаці — Кацярыны Стаўбунік, настаўніцы, якая актыўна займалася беларускай асветніцкай справай яшчэ ў часы Расійскай Імперыі.

«Яна была вельмі палітычна актыўная, у 1920-ыя гады балатавалася ў польскі Сейм, і яе лакальны спіс атрымаў вялікую падтрымку ў рэгіёне. Ён крыху не хапіла галасоў, каб трапіць у парламент. У 1930-ыя яна ўжо не была палітычна актыўнай».

У параўнанні з украінскім нацыянальным рухам беларускі быў слабей арганізаваны:

«Украінцы, нават калі Палессе для іх было перыферыйным рэгіёнам, маглі прысылалі сюды сваіх актывістаў. А беларусам было значна цяжэй, іх было меней, не было структур. Але гэта не азначае, што беларускага руху наогул не было».

У канцы 1930-х беларускі рух ужо існаваў нелегальна: не было інстытуцый, але заставаліся актывісты і мясцовыя аўтарытэты.

У 1939 годзе, пасля ўваходжання гэтых земляў у склад СССР, паўстала пытанне дзяржаўнай прыналежнасці Палесся:

«Рашэнні прымаліся хутчэй па палітычных матывах. Вырашылася гэта ў выніку спрэчак паміж двума этнічнымі ўкраінцамі першык сакратаром ЦК ВКП(б) Беларусі П. Панамарэнкам і яго адпаведнікам ва УССР М. Хрушчовым. Перамагла канцэпцыя, якая аддавала Заходняе Палессе Савецкай Беларусі і якая грунтавалася на ранейшых даследаваннях Пічэты і Доўнар-Запольскага», — кажа гісторык.  Пэўную ролю мелі і эканамічныя фактары, найперш — чыгунка Варшава–Брэст–Мінск, якая павінна была знаходзіцца ў межах БССР.

Як ацаніць вынікі польскай палітыкі ў адносінах да палешукоў?

«Насельніцтва не стала палякамі, хоць у Варшаву дасылаліся аптымістычныя справаздачы. Але нацыянальныя працэсы — як развіццё беларускага нацыянальнага праекта, так і ўкраінскага — сапраўды былі моцна абмежавана, затарможана».

Сёння, праз амаль 90 гадоў, матэрыяльныя сляды нацыянальнага руху ўсё яшчэ можна знайсці ў Брэсце і на Палессі: будынак, дзе дзейнічаў украінскі ліцэй, помнік украінскаму пісьменніку Аляксею Старажэнку на Трышынскіх могілках. Памяць пра беларускія і ўкраінскія асяродкі перадаецца ў сем’ях:

«Так, гэта ўжо адзінкі, але яны падкрэсліваюць сваю пераемнасць з міжваенным часам».

Беларускі рух на Палессі быў сціснуты палітыкай асіміляцыі, аднак яго немагчыма было знішчыць цалкам. 

Падрабязней пра гэта слухайце ў далучаным гукавым файле! 

эж