Happy endu nie będzie. Franz Kafka i jego dzieło

3 czerwca mija 100 lat od przedwczesnej śmierci wybitnego pisarza Franza Kafki, prekursora egzystencjalizmu, autora powieści "Proces", "Zamek" i "Ameryka", a także licznych krótkich próz (m.in. "Kolonia karna", "Głodomór" i słynna "Przemiana"), twórcy, którego dzieło wpłynęło nie tylko na kilka pokoleń artystów, lecz także na nasz codzienny język - frazy "sytuacja kafkowska" używamy do dziś.

Piotr Adamczyk czyta "Proces" Kafki

Sam na sam z tekstem

– Nie sądzę, żeby pisał on swoje powieści z intencją stania się świadkiem XX wieku. Niemniej tak się stało. Został pisarzem, w którym przeglądamy się wszyscy od dobrych stu lat. Odnajdujemy w nim: poczucie lęku egzystencjalnego, niepewności, wykluczenia, samotności. Te obrazy nic nie straciły ze swej ostrości – mówił prof. Łukasz Musiał w Polskim Radiu w 2016 roku.

W tej samej audycji Piotr Paziński zauważył, że wobec Kafki "jesteśmy samotni, jak samotny jest człowiek przed prawem w jego utworach". – Jeśli istnieje wspólnota jego czytelników, to i tak każdy stoi osobno. Jest to pewna kondycja egzystencjalna: bycia sam na sam z jego tekstem. Na czytelnika nie czeka żaden happy end – podkreślał.

40 lat samotności

– Kafka należy do tych pisarzy, których twórczość można zrozumieć wyłącznie przez ich biografię – mówiła Anna Retmaniak w audycji z cyklu "Magazyn publicystyki kulturalnej - Franz Kafka" z 1984 roku.

Kafka kochał na odległość

Jak podają biografie pisarza, Franz Kafka był dzieckiem słabowitym, nieśmiałym, wiecznie zamyślonym. Często chorował i niemal co roku przebywał kilka tygodni w różnych sanatoriach. Stronił od ludzi, zawsze samotny. Mieszkał do 35. roku życia z rodzicami.

Mimo licznych romansów nigdy nie założył rodziny. Swatano go z Felicją Bauer, sekretarką z Berlina, z którą prowadził ożywioną korespondencję przez ponad pięć lat. Kafka po zerwaniu z Felicją zniszczył jej listy do siebie, natomiast jego listy do Felicji przetrwały i zostały wydane w latach 50. XX w. przez jego przyjaciela, pisarza Maxa Broda.

Znaczną rolę odegrała w życiu Kafki tłumaczka jego dzieł na język czeski, Milena Jesenská, która stała się jego najbliższą powierniczką. Najbliżej związana z Franzem Kafką była najprawdopodobniej Dora Diamant, jego ostatnia partnerka życiowa, dla której wyprowadził się z domu. Rok później, w wieku 40 lat, zmarł na gruźlicę, w sanatorium w Kierling koło Wiednia.

Wbrew testamentowi

– Mimo że otoczony znajomymi i kobietami, zawsze był samotny i dość tajemniczy. Przytłaczały go życiowe powikłania, konflikt z ojcem, otoczeniem, trudność dostosowania się do życia – mówił w 1984 roku Stefan Treugutt, krytyk teatralny, historyk literatury. – Dręczyło go wielkie pytanie o to, jak w ogóle można normalnie żyć, zdając sobie sprawę z tragizmu istnienia. I dał temu wyraz w twórczości.

Łukasz Musiał: nie potrafimy się od Kafki uwolnić

W 2017 roku tłumaczka Jolanta Kozak zwróciła uwagę, że niejednoznaczność Kafki i jego widzenia rzeczywistości znajduje wyraz w jednym z Kafkowskich aforyzmów: "w walce między tobą a światem sekunduj światu". – To klasyczny obraz konfliktu między nadwrażliwą jednostką i bolesnym dla niej światem, czyli bolesnymi kontaktami z innymi ludźmi. Kafka bowiem opisuje ludzi, żywe istoty, które bardzo chcą się do siebie zbliżyć, ale gdy to zrobią, ranią się – powiedziała.

Do popularyzacji dzieł Kafki przyczynił się jego przyjaciel Max Brod, pisarz, który "wydobył" dla czytelników twórczość Kafki w latach 40. i 50. na fali powojennej popularności egzystencjalizmu. Wydał trzy niedokończone powieści Kafki ("Ameryka", "Proces" i "Zamek") oraz liczne opowiadania i miniatury, pomimo że Kafka kazał mu spalić wszystkie teksty po swojej śmierci. Na szczęście jego przyjaciel nie wykonał tego polecenia. Max Brod wydał także "Dzienniki" Kafki, listy do siebie, Felicji Bauer, Mileny Jesenskiej i kilku innych osób.

im/mc