"Popioły" Wajdy. Film z aluzjami

W epoce wojen napoleońskich polski szlachcic, Rafał Olbromski (Daniel Olbrychski) zostaje osobistym sekretarzem księcia Jana Gintułta. Jego życie się zmienia: wraz z księciem podróżuje po kraju, wstępuje do loży masońskiej, romansuje z kobietami, w tym z żoną generała i mistrza loży, Heleną de With (w tej roli Pola Raksa). Olbromski spotyka swojego dawnego znajomego, Krzysztofa Cedrę (Bogusław Kierc), po czym obaj zaciągają się do oddziałów Napoleona, jednak armia ich rozdziela. Rafał walczy w Polsce, zaś Krzysztof w Hiszpanii. Następnie Rafał odchodzi z wojska i w 1812 roku, Rafał zajmuje się odbudową rodzinnego domu, natomiast Krzysztof idzie z Napoleonem na Moskwę. Ambicje cesarza pozostały niezaspokojone i przegrana armia wraca do domu, a Krzysztof po drodze spotyka stojącego w śniegu niewidomego Rafała i jest to ostatnie spotkanie znajomych.

Film Wajdy pokazuje różne obrazy wojny, zarówno emocjonalny, patriotyczny zryw, jak i jego drugie oblicze: wielką politykę, która toczy się swoimi torami, czasem wbrew interesom jednego narodu. Młodzi bohaterowie "Popiołów" z wielkim zapałem i gotowością do poświęceń ruszają do walki w armii Napoleona, ale z nadzieją na odzyskanie niepodległości przez Polskę. Wajda pokazał brutalne i bolesne zderzenie oczekiwań i ambicji z rozczarowującą rzeczywistością, nie ukrywając, że bohaterowie nie są ludźmi idealnymi. I oni mają swoje wady - są brawurowi, porywczy, a często i bezmyślni, choć wielu by chciało ich wybielać i widzieć w nich rycerzy bez skazy.

- Żeromski pisał "Popioły" z całą świadomością, żeby nie okłamywać się, że jesteśmy narodem wybranym, że Polacy zachowują się inaczej, że są namaszczeni do jakiś specjalnych historycznych dzieł, tylko są takim samym narodem jak każdy inny i muszą dobrze, obiektywnie oceniać swoje postępowanie, tak jak oceniają innych - mówił reżyser Andrzej Wajda w audycji "Poranek Dwójki" w Polskim Radiu. 

W związku z tym - dalekim od wyobrażeń - obrazem ludzi walczących o niepodległość film Wajdy wywołał wiele kontrowersji. Jest jednak jeszcze jedna strona tej krytyki - odczytywana była przez widzów jako aluzja do współczesnej sytuacji w kraju.

- To jest film, którego nie sposób wyłączyć z dekady, w której powstał, a więc w środkowym peerelu, w środku dekady Gomułki, bardzo przygnębiającej epoki Polski lat 60. - tłumaczył krytyk filmowy Tadeusz Lubelski w Polskim Radiu. - Zaangażowanie tego filmu, nie tylko polityczne, w ówczesny spór, w ówczesną sytuację niepełnej wolności, było decydujące dla jego kształtu artystycznego i dla jego powstania. Najważniejsza idea tego filmu, filmu pesymistycznego, o przegranej wojnie, i o rozczarowaniu całego pokolenia Polaków, którzy uwierzyli Napoleonowi, była związana z sytuacją w latach 60. - wyjaśniał Lubelski.

Do głównej roli Wajda zaangażował młodego studenta wydziału aktorskiego, Daniela Olbrychskiego i tym samym odkrył go dla polskiego kina a zwłaszcza dla siebie. "Popiołami" rozpoczęła się bowiem wieloletnia przyjaźń i współpraca Wajdy z Olbrychskim, który odtąd grał niemal w każdym filmie reżysera.

- Spotkanie z Wajdą to była dla mnie prawdziwa trampolina - wspominał Daniel Olbrychski w rozmowie z Bogumiłą Prządką w 2006 roku w Polskim Radiu. - Wajda szukał młodziutkich bohaterów do filmu "Popioły", bo początkowo obsada była logiczna: dwóch młodych aktorów, w tym jeden wybitny, czyli Zbyszek Cybulski, oraz mniej znany ale też piekielnie zdolny, Romek Wilhelmi. Wajda w ostatniej chwili podjął decyzję, że to mają być jednak chłopcy, a nie młodzi mężczyźni - mówił Olbrychski. 

az