137. urodziny Karola Stryjeńskiego. Miłośnika Zakopanego i męża słynnej Zofii

Meble, kilimy i Zofia Lubańska

Karol Stryjeński pochodził ze znanej i szanowanej w Krakowie rodziny. Jego matką była Maria z Bobrowskich, ojcem natomiast architekt Tadeusz Stryjeński, autor projektów wielu miejscowych budynków, w tym między innymi gmachu Fundacji Lubomirskich (obecnie jest to siedziba Uniwersytetu Ekonomicznego) i Muzeum Przemysłu Artystycznego. Miał młodszego brata Władysława - lekarza i jednego z prekursorów w dziedzinie higieny zdrowia psychicznego. 

Młodego Stryjeńskiego również cechowała niezwykła ambicja. Uzyskawszy w 1905 roku maturę, podjął studia architektoniczne na politechnice w szwajcarskim Zurychu. Po ukończeniu nauki, kolejne miesiące spędził pracując w firmie ojca. I chociaż jego umiejętności zaczynały być już doceniane (w 1912 roku Stryjeńscy otrzymali pierwszą nagrodę w konkursie na projekt mieszkań robotniczych w Krakowie), młody architekt porzucił dotychczasowe zajęcie. Wkrótce potem związał się ze środowiskiem miejscowej inteligencji i cyganerii i dołączył do nowo powstałych Warsztatów Krakowskich.

Organizacja zajmowała się promowaniem rodzimych produktów rzemieślniczych poprzez nadanie im wysokich walorów artystycznych. Jej członkowie, do których należeli m.in. malarze Karol Homolacs i Józef Czajkowski, wykorzystywali jedynie materiały, narzędzia i metody produkcji bliskie wytwórczości ludowej. Stryjeński skupił się na stolarce, projektował też meble, kilimy i zabawki, a także uprawiał grafikę – najbardziej upodobał sobie drzeworyty. To właśnie w jednej z należących do organizacji pracowni spotkał w 1916 roku obiecującą malarkę Zofię Lubańską, która kilka miesięcy później została jego żoną. 

Zofia Stryjeńska na zdjęciu z okresu międzywojennego. Źródło: NAC/Domena publiczna

Jak mówiła pisarka Anna Dziewit-Meller na antenie Polskiego Radia, małżeństwo Stryjeńskich nie należało do udanych. Artystka często wpadała w złość i zazdrosna (zresztą nie bez powodu), nierzadko urządzała mężowi awantury, podczas których potrafiła na przykład pociąć nożyczkami wszystkie ubrania architekta. On nie pozostawał jej zresztą dłużny - aby pozbawić malarkę praw do opieki nad dziećmi (para doczekała się córki Magdaleny i bliźniąt: Jana i Jacka), dwa razy siłą zamykał ją w szpitalach psychiatrycznych. I chociaż wielokrotnie się rozstawali, ich małżeństwo ostatecznie zakończyło się rozwodem w 1927 roku. 

"Murowaniec" i "Wielka Krokiew"

Przez większą część lat 20. XX wieku Stryjeński był związany z Zakopanem. Jego miłość do tego miasta zaczęła się w 1922 roku, gdy wygrał rządowy konkurs na plan regulacji, czyli zagospodarowania przestrzennego miasta. Projekt architekta był ambitny i bardzo oryginalny: zakładał przekształcenie Zakopanego w nowoczesne uzdrowisko, którego zabudowa z jednej strony byłaby przystosowana do wypoczynku i uprawiania sportu, a z drugiej eksponowałaby tradycyjną architekturę podhalańską. I chociaż zamysł Stryjeńskiego nigdy nie został w pełni zrealizowany, jego wygrana przyczyniła się do powołania go wkrótce potem na stanowisko dyrektora miejscowej Szkoły Przemysłu Drzewnego. 

Funkcję te pełnił przez kolejne pięć lat, w tym krótkim czasie udało mu się jednak rozbudować placówkę i zreformować do tej pory obowiązujący w niej system nauczania. Przede wszystkim postawił na indywidualne rozwijanie umiejętności uczniów (do grona których należeli na przykład rzeźbiarze Antoni Kenar i Marian Wnuk), którzy dzięki niemu zaczęli również poznawać najnowsze nurty w sztuce - m.in. futuryzm, kubizm.  

Mauzoleum Jana Kasprowicza w Zakopanem na przedwojennym zdjęciu. Źródło: NAC/Domena publiczna

Stryjeński pozostawił po sobie w Zakopanem również wiele budowli. Przede wszystkim należy wspomnieć o najsłynniejszej skoczni narciarskiej, nazwanej później "Wielką Krokwią". Plan jej budowy powstał w 1922 roku. Pracami kierował specjalnie w tym celu powołana przez architekta spółka "Park Sportowy", na której czele stał taternik ks. Jan Humpola. Uroczyste otwarcie obiektu odbyło się pod koniec marca 1925 roku. Stryjeński zaprojektował też mauzoleom Jana Kasprowicza na Harendzie (Zakopane), wnętrza "Murowańca" znajdującego się na Hali Gąsienicowej, a także nieistniejące już schronisko w Dolinie Pięciu Stawów.

Ostatnie lata życia architekt spędził w Warszawie. Początkowo wykładał w Szkole Sztuk Pięknych, a następnie objął funkcję dyrektora nowo powstałego Instytutu Propagandy Sztuki, promującego polską sztukę nowoczesną. Karol Stryjeński zmarł 21 grudnia 1932 roku i został pochowany na cmentarzu na Pęksowym Bzyzku w Zakopanem.

jb