Obecny rozwój technik rekombinacji DNA i nowych koncepcji szczepionek pozwala zwalczać kolejne choroby, natomiast sztuczna inteligencja sprawia, że już w kilka godzin po opublikowaniu genomu koronawirusa SARS-CoV-2 powstała pierwsza koncepcja skierowanej przeciw niemu szczepionki. Jednak realizacja projektu, badania kliniczne i masowa produkcja to nadal kwestia wielu miesięcy.
"Część przeżyje, a część nie". Wirusolog o "czarnym wariancie"
Epidemie kontra postęp
Przez stulecia zatłoczone i brudne miasta były świetnym środowiskiem dla szerzących się chorób zakaźnych. Najbardziej narażone były dzieci, w przypadku których przebieg był najcięższy, a powikłania – najczęstsze. W XVI wiecznej Anglii aż 30 proc. wszystkich dzieci umierało przed 15 rokiem życia, prawdopodobnie z powodu czerwonki, szkarlatyny, krztuśca, grypy, ospy i zapalenia płuc. To, że dziś epidemie postrzegane są jako nieoczekiwane zagrożenie, a nie coś oczywistego zawdzięczamy postępowi higieny, szczepieniom i antybiotykom.
Już tysiąc lat temu zaobserwowano, że osoby, które przeżyły chorobę zakaźną - na przykład czarną ospę - nie chorowały na nią ponownie. Jak wielkie znaczenie miała odporność wynikająca z kontaktu z patogenem wykazały nowe odkrycia geograficzne. Gdy w roku 1492 Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę wraz Europejczykami trafiły tam nieznane dotychczas rdzennym mieszkańcom choroby – ospa, odra, krztusiec, dżuma czy tyfus. Według szacunków specjalistów w ciągu 150 lat zginęło 80-95 proc. rdzennej populacji.
Wariolizacja
Metodę wariolizacji (od łac. variola vera, czyli ospa prawdziwa) będącą pierwowzorem szczepienia prawdopodobnie wymyślono w Indiach, skąd przez Chiny i Azję Mniejszą dotarła w XVIII wieku do Europy. Choć ryzykowna, była znacznie bezpieczniejsza od "naturalnego" zakażenia ospą, w przypadku którego umierało od 15 do nawet 50 proc. chorych.
Wariolizacja to zabieg polegający na podaniu osobie, którą chciano uchronić przed zakażeniem, sproszkowanych strupów lub ropy od chorego, u którego ospa miała łagodny przebieg. W ten sposób próbowano wywołać chorobę o łagodnym przebiegu, aby wytworzyć odporność. Bywało, że wariolizowany umierał, a nawet dochodziło do spowodowanej przez zabieg epidemii ospy. Niemniej wariolizacja rozpowszechniła się w Chinach, zwłaszcza gdy w XVII wieku wypromował ją cesarz K’ang (jego ojciec padł ofiarą ospy). Wkrótce metoda dotarła do Turcji i zdobyła popularność XVIII wiecznej Anglii.
Szczepionka z 1796 r.
Jednak pierwszą godną tej nazwy szczepionkę opracował w roku 1796 Brytyjczyk, doktor Edward Jenner. Zaobserwował, że dojące krowy kobiety, które przeszły łagodną ospę krowią nie chorowały na ospę prawdziwą. W ramach eksperymentu wstrzyknął ośmioletniemu Jamesowi Phippsowi płyn z krosty ospy krowiej (Vaccinia - stąd angielska nazwa szczepionki „vaccine”). Sześć tygodni później wszczepił chłopcu ospę prawdziwą – nie zachorował. Choć Royal Society było sceptyczne, metoda Jennera zwana „wakcynacją” rozpowszechniła się w niedługim czasie niemal na całym świecie.
Trump zamyka granicę dla Europy. Szef RE krytykuje decyzję prezydenta USA
Kolejnych przełomowych odkryć dokonał urodzony na rok przed śmiercią Jennera Francuz Louis Pasteur, twórca skutecznych szczepionek przeciwko wąglikowi i wściekliźnie. Pasteur jako pierwszy stworzył szczepionkę w laboratorium (szczepionka przeciwko cholerze kurcząt). Z kolei Niemiec Robert Koch odkrył bakterie wąglika, cholery i gruźlicy i sformułował tak zwane postulaty Kocha, dzięki którym można ustalić, czy dany mikroorganizm rzeczywiście jest czynnikiem chorobotwórczym.
[ZOBACZ TAKŻE] >>> Odwołane zajęcia w szkołach. Rodzicu, sprawdź, czy przysługuje ci zasiłek opiekuńczy
Poznanie przyczyn występowania chorób i opracowanie skutecznych szczepionek doprowadziło do całkowitej likwidacji zachorowań na ospę prawdziwą (ostatnie miało miejsce w roku 1978) i niemal całkowitej w przypadku wirusa polio. W przypadku błonicy, tężca, krztuśca, odry, różyczki i wielu innych chorób znacznie zmniejszyły się śmiertelność i zachorowalność. Na początku XX wieku powstały szczepionki przeciwko gruźlicy, błonicy, krztuścowi, tężcowi, durowi wysypkowemu, żółtej gorączce. Po II wojnie światowej dzięki metodom hodowli wirusów w laboratoriach wprowadzone zostały do użytku szczepionki przeciwko polio, odrze, śwince, różyczce, ospie wietrznej, wzw typu B i wzw typu A i grypie (przy czym ta ostatnia musi być podawana wciąż na nowo, bo wirus ciągle mutuje).
Program Szczepień Ochronnych
W Polsce w latach 60. XX w. wprowadzono Program Szczepień Ochronnych z podziałem na szczepienia obowiązkowe i zalecane. Wcześniej profilaktyka opierała się na akcjach szczepień – na przykład przeciwko durowi brzusznemu, czerwonce (pracowników służby zdrowia oraz przemysłu i handlu spożywczego) czy durowi wysypkowemu. Prowadzone w latach 50. szczepienia dzieci, choć masowe, były prowadzone niesystematycznie i bez odpowiedniej dokumentacji.
Prace nad nowymi szczepionkami oraz ulepszeniem istniejących nadal trwają. Wciąż nie ma bezpiecznej i skutecznej szczepionki przeciwko takim chorobom jak HIV, malaria, wzw typu C, denga czy niektóre zakażenia szpitalne - jak Clostridium difficile czy Pseudomonas aeruginosa. Trwają prace nad modyfikującymi działanie układu odpornościowego szczepionkami przeciwko chorobom niezakaźnym, jak alergie czy nowotwory, a nawet szczepionkom zapobiegającym uzależnieniom.
Obowiązki pacjenta w postępowaniu z chorobą zakaźną (PAP)