Posłuchaj książki "Kwatera Bożych Pomyleńców"
Dokładnie 75 lat temu 4 sierpnia 1944 zginął w Powstaniu Warszawskim Krzysztof Kamil Baczyński. Tego samego dnia przebywający w Paryżu Andrzej Bobkowski zanotował w swoim dzienniku: "Boję się wymówić słowo bezsens, ale samo podsuwa się na każdym kroku, gdy o tym myślę. Tym bardziej, że od czterech dni Rosjanie nie posunęli się ani o metr. Drugie słowo, którego się boję, a które też ciągle brzęczy w głowie to 'prowokacja'.".
Jak pisałby o Powstaniu Krzysztof Kamil Baczyński, możemy się dziś tylko domyślać. Jak opisywał je i oceniał na gorąco Andrzej Bobkowski wiemy z jego "Szkiców piórkiem" wydanych już po wojnie w 1957 roku. Jednak literacki obraz Powstania Warszawskiego był dużo bardziej zróżnicowany, podlegał zarówno czynnikom, które wpływały na sposób jego kształtowania (takim jak dystans czasowy, dominujące nurty polityczno-ideologiczne, osobiste zaangażowanie bądź jego brak, próba ustosunkowania się do mitu Powstania), jak również formalnym strategiom artystycznym i językowym, które pozwoliłyby "wyrazić niewyrażalne". Już w sierpniu 1944, w reakcji na wydarzenia w Warszawie, zaczęły pojawiać się pierwsze literackie komentarze - wiersze, które wpisując się w nurt poezji tyrtejskiej, były manifestacją wiary w powodzenie powstania, próbowały wyjaśnić jego sens, chciały poruszyć sumienie obojętnej na los miasta Europy. Wszystkie te wątki porusza popularny, napisany 13 VIII 1944, wiersz Jerzego Pietrkiewicza "Warsaw Concerto". Także Kazimierz Wierzyński i Jan Lechoń zza oceanu oddali w wierszach hołd tragedii miasta i bohaterstwu jego żołnierzy. Bardziej krytyczny był Andrzej Bobkowski, który śledził powstanie z Paryża - "Największe bohaterstwo, gdy jest bezcelowe, budzi gorzkie politowanie i nic więcej" - pisał w "Szkicach piórkiem". Z kolei Jan Dobraczyński był autorem jednej z pierwszych powieści podejmujących temat Powstania, "W rozwalonym domu", opowiadającej o walce harcerzy.
Powstanie Warszawskie - serwis specjalny
W czasach komunistycznej propagandy obraz Powstania ulegał ideologicznemu zafałszowaniu (m.in. w "Pokoleniu" Bogdana Czeszki z 1948 roku czy w powieści "Człowiek nie umiera" Kazimierza Brandysa z 1951). Wiele utworów ukazało się na fali październikowej odwilży (Jerzy Stefan Stawiński opublikował w 1956 roku opowiadania "Godzina W", "Węgrzy" oraz "Kanał", które stało się podstawą scenariusza filmu Andrzeja Wajdy z 1957 roku, w tym okresie ukazały się też m.in. "Opowiadania różne" (1957) Jerzego Pytlakowskiego, "Pejzaż dwukrotny" (1958) Lesława Bartelskiego, "Autoportret z rubinem" (1959) Zbigniewa Florczaka); lata 50. to także jeden z najpełniejszych obrazów literackich Powstania Warszawskiego - "Kolumbowie Rocznik 20" Romana Bratnego (1957) oraz mniej oczywista i pod wieloma względami wyjątkowa "Kwatera Bożych Pomyleńców" Władysława Zambrzyckiego (1959), której w interpretacji Jarosława Gajewskiego możemy obecnie słuchać w Dwójkowym cyklu "To się czyta latem".
Największe osiągniecia literatury poświęconej Powstaniu Warszawskiemu to jednak niewątpliwie "Pamiętnik z Powstania Warszawskiego" (1970) Mirona Białoszewskiego oraz "Budowałam barykadę" (1974) Anny Świrszczyńskiej. Oba powstałe w latach 70. dzieła to mierzenie się z opisem heroicznej walki o przetrwanie ludności cywilnej oraz tragedii poszczególnych ludzi, zerwanie z patosem i martyrologią, ale przede wszystkim próba wyrażenia przeżyć powstańczych po latach, próba stworzenia nowego języka, "języka na miarę treści".
Co wspólnego z literaturą powstańczą ma wiersz Cypriana Kamila Norwida "Aerumnarum plenus"? W jaki sposób wyrażał swoją niejednoznaczną ocenę Powstania Czesław Miłosz? Dlaczego "Kinderszenen" Jarosława Marii Rymkiewicza to powieść transhistoryczna? W jaki sposób treści związane z Powstaniem funkcjonują w literaturze najnowszej, m.in. u Szczepana Twardocha i Doroty Masłowskiej? Czy możliwe jest opowiedzenie o dramacie Powstania w nowatorskiej treści i formie (powieść fantastyczna, eksperymentalna, komiks)?
Na te pytania starali się odpowiedzieć goście audycji: prof. Anna Nasiłowska z Instytutu Badań Literackich PAN, prof. Maciej Urbanowski z Katedry Krytyki Współczesnej Wydziału Polonistyki UJ oraz dr Karol Samsel z Instytutu Literatury Polskiej Wydziału Polonistyki UW.
***
Tytuł: Strefa literatury
Prowadzi: Kinga Michalska
Data emisji: 4.08.2019
Godzina emisji: 18.00
bch/am
