Wczesnym popołudniem kukłę Judasza odcina się ze stryczka, a wybrany sędzia i oskarżyciel w jednej osobie wlecze ją uliczkami, wśród krzyków, drwin i złorzeczeń.
Kontrowersyjna sprawa – palenie kukły Judasza w Pruchniku k. Jarosławia – to wciąż istniejąca tradycja Wielkiego Czwartku...
Wielki Czwartek rozpoczyna Triduum Paschalne. Obchodzi się go na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy, którą Chrystus spożył ze swoimi dwunastoma uczniami. Wówczas zapowiedział, że zostanie zdradzony przez jednego z uczniów i wkrótce umrze w męczarniach. Proroctwo wypełniło się tuż po wieczerzy – Chrystus podczas modlitwy w ogrodzie oliwnym został aresztowany przez rzymskich strażników. Swojego mistrza wydał za trzydzieści srebrników jeden z apostołów – Judasz.
We czwartkowym magazynie „Źródła” wysłuchamy archiwalnej rozmowy z lat 90-tych z Zygmuntem Osadą, krawcem z Pruchnika, który szył i przygotowywał od lat kukłę Judasza. Obecnie dyskusyjny i okrutny obyczaj wieszania Judasza zaobserwowano po raz pierwszy na naszych terenach w XVIII wieku. Nawiązuje do historii zmartwychwstania Chrystusa i porusza temat zdrady Judasza.
- Tradycja „Judasza” trwa od niepamiętnych czasów. My jako chłopcy, pamiętam, to czasem i Żydom kradliśmy, żeby uszyć tego „Judasza”. W Wielki Czwartek o 22.00 się tego „Judasza” wieszało na rynku. Dopiero w Wielki Piątek, o godzinie 15.00 to się dopiero biło, sądzono. Przed wojną, wujek mi opowiadał, to mężczyzna dwudziestoparoletni musiał mieć pałę 2-, 3-metrową i uczestniczyć w tym biciu „Judasza”. Jeśli nie uczestniczył, nie dostał święconego jajka. – wspominał nagrany w 1996 roku Zygmunt Osada.
Jak robiono judaszową kukłę? Na uszycie jej potrzebowano 10 „półmetrowych” worków juchtowych. Rozrysowywano głowę, ręce, tułów. W lewej ręce kukła dzierżyła worek z 30 srebrnikami – wyobrażanymi przeważnie przez szkło. Na tułowiu kukła miała napis: „Judasz zdrajca” oraz rok, w którym powstała. Kukłę napychano słomą. Wypchanego „Judasza” niesie się na rynek – „nie wolno go ciągnąć!” – podkreślał Osada.
„Judasz – zdrajca! – krzyczy ktoś z tłumu zebranych wokół wiszącej kukły – Sprzedał pana Jezusa za 30 srebrników!”. Rozpoczyna się wymierzanie kary – pałowanie. Kukła musi odebrać 30 razów, a każdy z nich cały zebrany na rynku tłum, dzieci i dorośli, głośno i skrupulatnie liczy.
Choć Kościół potępiał tę tradycję, choć zdawało się, że zwyczaj zanika na dobre, w 2019 w Pruchniku ponownie wywieszono kukłę Judasza. Wydarzenie odbiło się szerokim echem nie tylko w Polsce, ale i zagranicą. W dzisiejszej audycji wysłuchaliśmy także komentarza prof. antropologii kulturowej Magdaleny Zowczak.
- Pokolenia powojenne często nie były świadome przedwojennego składu etnicznego swoich stron. Okazuje się, że dziś pamięć o przeszłości zanika i powracają rytuały zbiorowej przemocy, które znakomicie scharakteryzował Renée Girard. Mechanizm przemocy i rytualnej ofiary, która ma zastępować akt zbiorowego linczu, jest u niego bardzo przekonująca. Film z Pruchnika pokazuje ten prześladowczy mechanizm. Przemoc jest zaraźliwa – mówiła antropolożka.
Korzeni zwyczaju upatruje się w pogańskim obrzędzie topienia Marzanny. Kukła przedstawiająca Judasza była sądzona i wieszana na wieży kościelnej. Następnie Judasza strącano z wieży, bito, szarpano i włóczono po wsi. Na koniec podpaloną kukłę wrzucano do rzeki czy stawu.
Zdarzało się często, że zwyczaj ten miał charakter antysemicki, bo kukła Judasza wyobrażała stereotypowego Żyda. Z tego powodu w końcu XIX wieku władze administracyjne zabroniły urządzania widowisk wieszania Judasza. Do czasów współczesnych obyczaj przetrwał w niektórych miejscach na Podkarpaciu, między innymi w Pruchniku…
Słuchaliśmy także: nagrań pieśni pasyjnych z Podkarpacia (autorstwa Bartosza Gałązki), utworów związanych z kulturą żydowską, m.in. grupy Bastarda Trio.
