Ziemie pogranicza dzisiejszych województw mazowieckiego i świętokrzyskiego, leżące na zachodnim brzegu Wisły – pomiędzy Kamienną a Iłżanką, etnografia nazywa Powiślem radomsko-kieleckim. Obszar ten nie cieszył się szczególnym zainteresowaniem badaczy, nie bywał też przedmiotem szerszych projektów badawczych, pomimo jego, zdecydowanie oryginalnego i wymykającego się kategoriom charakteru. Badania nad kulturą ludową tego mikroregionu, zostały niejako wymuszone, przez ogłoszony w 1978 roku, rządowy „Program Wisła”, którego celem było uregulowanie środkowego biegu rzeki. W ramach prac powołano projekt badawczy pt. „Wisła w historii i kulturze Polski”, w którym znalazła przestrzeń (obok m.in. archeologii), również etnografia – obejmując tematem swoich badań rolę Wisły w tworzeniu się polskiego obszaru etnicznego. [materiały Muzeum Powiśla]
Przeczytaj:
Ten trudny do uchwycenia, choć zauważalny fenomen odrębności kulturowej wspomnianego regionu, być może powinniśmy wiązać z faktem, że Powiśle było zawsze obszarem pogranicznym. Usytuowane na styku rozmaitych wpływów kulturowych, pomiędzy trzema różnymi pejzażami – polami i łąką, puszczą oraz wielką rzeką...
W piątkowym magazynie Źródła odwiedzamy wirtualne Muzeum Powiśla, o którym mówi nam pomysłodawca jego powołania Karol Czajkowski. Autochton (urodzony w Lipsku), archeolog związany z Narodowym Instytutem Dziedzictwa, także związany z folkiem producent muzyczny.
- Ta muzyka rusza mnie jak żadna inna! W naszym domu zawsze słuchaliśmy Radia Kielce. – wspomina swoje spotkanie z polskim folklorem Karol Czajkowski. – Kiedy odkryłem archiwum Gana to było jak bardzo głęboka incepcja, wspomnienie dzieciństwa, powiślaków, pieśni o Wiśle… Zresztą, w Lipsku do tej pory odbywają się przeglądy folklorystyczne. Niewykluczone, że właśnie z takich koncertów na rynku te melodie pamiętam. Dudnią jak echo w zakamarkach pamięci.
Wszystko zaczęło się w domu dziadka Czajkowskiego – Stanisława. Urodzony jeszcze w XIX wieku, zmarł na rok przed narodzinami Karola. To właśnie w jego kamienicy w Lipsku nasz bohater spędził swoje dzieciństwo. I właśnie jako dziecko penetrował z bratem kamieniczny strych, który w czasie II wojny światowej Niemcy przeznaczyli na kasyno. Był wyposażony w szereg magicznych przedmiotów, wśród nich Karol znalazł także fotografie ukazujące okolice Lipska, sceny folwarczne, budynki wiejskie. Fascynujące życie przodków Czajkowskiego mieści w sobie życie chłopskie i mieszczańskie.
- Tereny były rolnicze, ale i mocno naznaczone rzekami. Rzekami w rozumieniu gospodarczym. Służyły one do spławu upraw, transportu…
Kiedy Karol Czajkowski trafił na studia archeologiczne na Uniwersytecie Warszawskim, jeden z profesorów opowiedział mu o swoich badaniach w Lipsku oraz wpoił interdyscyplinarny model naukowy, czerpiący nie tylko z dokonań archeologii, ale i etnografii czy źródeł mówionych…
- To był drugi etap budujący Muzeum Powiśla. Uzyskałem aparat badawczy. Mogłem nim gromadzić i badać źródła. Zacząłem od życia rodziny. Szczególnie dziadka, którego życie rozpierało się między XIX a XX wiekiem.
Momentem przełomowym było dla Czajkowskiego natrafienie na badania terenowe Krzysztofa Kubiaka. W roku 1978 roku rządowy „Program Wisła” miał uregulować środkowy bieg rzeki. Powołano wówczas projekt badawczy pt. „Wisła w historii i kulturze Polski”. Nad kulturą tradycyjną regionu pieczę objął zespół Kubiaka, ale badania prowadzili nie tylko etnolodzy czy archeolodzy, także historycy i przyrodnicy.
- Część etnograficzna badań, prowadzona przez Krzysztofa Kubiaka, trwała niespełna 10 lat. Te badania nigdy nie zostały opublikowane, mało tego, zaginęły w archiwum! Napisałem projekt do NCK, który zakładał archiwalną kwerendę i ewentualne opublikowanie tych materiałów. Dotarcie do nich było utrudnione. Ale dużą ich część pan Krzysztof Kubiak przezornie zachował u siebie. Między innymi fotografie swojego autorstwa. Strona Muzeum Powiśla zawiera w 100% materiał zebrany przez etnografów pod kierunkiem Krzysztofa Kubiaka i jego eseje, luźne opracowania dotyczące badań…
Dlatego zespół wirtualnego Muzeum Powiśla kieruje swoją stronę przede wszystkim do miejscowych – by poznali fenomen swojego regionu.
***
Tytuł audycji: Źródła
Prowadziła: Justyna Piernik
Data emisji: 3.02.2023
Godzina emisji: 15.15
