W swojego siedemdziesięciosiedmioletniego życia wydał ponad trzydzieści utworów - od momentu debiutu, praktycznie nie było roku, w którym nie ukazałaby się jego nowa książka. Mimo iż za czasów swojego życia był jednym z najbardziej znanych pisarzy żydowskich, jego dorobek jest dziś w Polsce prawie zupełnie zapomniany.
Odrzucony przez najbliższych
Szalom Asz urodził się 1 listopada 1880 roku w Kutnie w wielodzietnej rodzinie chasydzkiej. Jego ojciec – Moszka Asz – był handlarzem bydła, natomiast matka Frajda Malka z domu Widawska zajmowała się domem. Odebrał tradycyjne religijne wykształcenie – uczęszczał do chederu i do jesziwy. Podobno ojciec przyszłego pisarza nalegał, żeby został rabinem, jednak Szalom Asz miał inny pomysł na życie – zainteresował się kulturą i literaturą świecką. Jego decyzje spotkały się z dezaprobatą rodziny, więc dramaturg zdecydował się opuścić Kutno.
Początkowo mieszkał we Włocławku, natomiast w 1900 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie dzielił mieszkanie z dwoma żydowskimi poetami - Awromem Rejzenem i Hirszem Dawidem Nombergiem. Mężczyźni żyli w skrajnej biedzie. Wkrótce Szalom Asz nawiązał kontakt z Icchokiem Lejbem Perecem – wybitnym twórcą literatury jidysz. Za jego namową w tym samym roku na łamach dziennika "Der Jid" opublikował swoje debiutanckie dzieło w tym języku – opowiadanie "Mojszele". Od tego momentu Szalom Asz regularnie wydawał zbiory swoich utworów.
W 1903 roku poślubił Matyldę Szapiro – córkę znanego tłumacza i hebraisty Menachema Mendla Szapiro. Dzięki nowej rodzinie mógł bez przeszkód oddać się pisarstwu, co prędko zaowocowało wydaniem książki "A sztetl" (jid. "Miasteczko") w 1904 roku. Utwór przedstawia codzienne życie mieszkańców małej miejscowości i był inspirowany rodzinnymi stronami autora.
Początkowo dzieło – napisane w języku jidysz - ukazywało się w odcinkach na łamach pisma "Der Frajnd". Już wówczas zostało ciepło przyjęte zarówno przez krytyków, jak i czytelników. Kilka lat później książka została przetłumaczona na język polski.
Tak ocenił ją Bolesław Leśmian w "Nowej Gazecie" w 1911 roku: "Książka budzi ciekawość niezwykłą i dzięki rozpędowi, z którym jest pisana, i dzięki niespodzianym scenom, od których się roi tajemnicze wnętrze ludnego miasteczka. [...] Istnieją tu domy zapadłe i na wpół zrujnowane, których właścicielami są wszyscy naraz i nikt z osobna. Istnieją tu ludzie, którzy wszyscy razem stanowią całość nierozerwalną i niepodzielną. [...] Bohaterem tej książki jest nie człowiek, lecz całe Miasteczko".
Życie na walizkach
Najbardziej znanym dziełem Szaloma Asza był jednak "Got fun nekome" (jid. "Bóg zemsty") z 1907 roku. Akcja sztuki dzieje się w domu publicznym. Bohaterowie utworu zmagają się z wieloma dylematami moralnymi, skrajną biedą i ludzką chciwością. Ponadto autor w swoim dramacie umieścił wątki homoseksualne. "Bóg zemsty" wzbudził nie lada kontrowersje – żydowskie środowiska religijne okrzyknęły nawet autora zdrajcą narodu.
Głównym bohaterem sztuki jest Jankiel. Ten z pozoru stateczny, przyzwoity ojciec i mąż, prowadzi w suterenie swojej kamienicy dom publiczny. Sytuacja komplikuje się, gdy jego córka Ryfka zostaje uwiedziona przez prostytutkę.
Szalom Asz chętnie nawiązywał kontakty z polskimi artystami – regularnie odwiedzał Kraków, gdzie spotykał się między innymi ze Stefanem Żeromskim, Stanisławem Witkiewiczem i Marią Dąbrowską. Stąd wiele utworów pisarza było tłumaczonych na język polski.
W 1908 roku odwiedził Palestynę, a dwa lata później Stany Zjednoczone. Rozpoczął się jeden z najpłodniejszych okresów życia Szaloma Asza – do 1918 roku wydał dziewięć utworów. Do najbardziej znanych należy dramat "Der weg tsu zich" (jid. "Droga do samego siebie"). W tym samym czasie pisarz zaangażował się również w propagowanie pomysłu proklamowania jidysz jako narodowego języka żydowskiego.
Po wybuchu I wojny światowej Szalom Asz zamieszkał na stałe w Stanach Zjednoczonych, gdzie zaczął pracować w gazecie "Forwerts". Jednocześnie został jednym ze współzałożycieli American Jewish Joint Distribution Committee, czyli tak zwanego Jointu. Istniejąca do dziś organizacja zajmuje się wspieraniem – głównie finansowym – życia i inicjatyw żydowskich. Nie porzucił jednak literatury – regularnie wydawał coraz to nowe utwory. W 1918 roku ukazała się jego książka "Onkl Mozes" (jid. "Wujek Mojżesz") przedstawiająca żydowską społeczność zamieszkującą nowojorską dzielnicę Lower East Side.
Po zakończeniu I wojny światowej opublikował powieści "Kidusz ha-Szem" ("Uświęcenie Imienia Bożego") i "Di kiszefmacherin fun Kastilie" (jid. "Czarodziejkę z Kastylii"). Obie poruszały temat cierpienia narodu żydowskiego.
Liczne kontrowersje
W latach 30. Szalom Asz kilkukrotnie zmieniał miejsce zamieszkania – przebywał między innymi we Francji, Niemczech oraz w Polsce. Gdy nastroje antysemickie w Europie nasiliły się, powrócił do Stanów Zjednoczonych. Tam zaczął wydawać książki wchodzące w skład trylogii "Farn mabul" (jid. "Przed Potopem"). Głównym bohaterem utworów jest młody syn bogatego kupca Zachary Mirkin, który wędruje po Europie Wschodniej – odwiedza Petersburg, Warszawę i Moskwę. Jego oczami możemy podziwiać życie ówczesnych miast.
Podczas II wojny światowej Szalom Asz publikował książki zainspirowane wczesnym chrześcijaństwem – mowa tu o powieściach "Der man fun Naceres" (jid. "Człowiek z Nazaretu"), "Der Apostel" (jid. "Apostoł") i "Maria". Trylogia spotka się z ostrym sprzeciwem środowisk żydowskich, które uznały, że pisarz namawia czytelników do konwersji religijnej. Z tego powodu został nawet zwolniony z pracy redaktora w gazecie "Forwerts".
W 1946 roku ukazał się zbiór nowel pisarza poświęconych Zagładzie - "Płonący cierń". Niedługo później Szalom Asz wydał dramat "Narodziny Hitlera".
Pisarz ostatnie lata życia spędził w Izraelu. Zmarł 10 lipca 1957 roku w Londynie.
jb
Podczas pracy korzystałam z tekstu Aleksandry Król, "Asz Szalom" opublikowanego na stronie sztetl.org, artykułu Belli Szwarcman-Czarnoty "Szalom Asz", który ukazał się na stronie culture.pl oraz recenzji Bolesława Leśmiana książki "Miasteczko" Szaloma Asza, która ukazała się w 1911 roku na łamach "Nowej Gazety".
