Zwiedzaj z domu. Wirtualne spacery śladem UNESCO
Każdego roku na mapie Polski pojawiają się nowe miasta. To oczywiście nie oznacza, że budowane są od podstaw, ale wiele wsi aspiruje do tego żeby miastem być. Od kilku miesięcy miastami są Dubiecko, Kamionka i Wiskitki.
Nazwy miast bada dział językoznawstwa: onomastyka. Naukowcy tej dziedziny zajmują się też m.in. imionami czy nazwiskami.
14:07 czwórka zaklinacze czasu 06.03.2021.mp3 O nazwach miast i miejscowości opowiada Aleksandra Żurek-Huszcz z Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego (Zaklinacze czasu/Czwórka)
- Nazwy miejscowościom zaczęto nadawać prawdopodobnie już wtedy, gdy zaczynano je zakładać. Przychodzono na nowe miejsce, orientowano się, jak wygląda, szukano cech charakterystycznych i od nich nadawano miejscowości nazwę - wyjaśnia Aleksandra Żurek-Huszcz z Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego. - Jeśli był tam piasek to miejscowość można było nazwać Piaseczno, jeśli dużo okoni to Okonek. Nie mamy pewności kiedy te nazwy powstały, bo pierwsze poświadczenia w źródłach to jest dopiero wiek XI - dodaje.
Słowianie przyszli na ziemie dzisiejszej Polski w V wieku. Czy nazwy zapisane w XII są pierwotnymi nazwami miejscowości, wciąż pozostaje tajemnicą Aleksandra Żurek-Huszcz
Nie tylko ukształtowanie terenu wpływało na nazwy miejscowości. - Niektóre mogły pochodzić od właściciela, od potomków założyciela. Są też nazwy wskazujące na pochodzenie etniczne założycieli jak Mazury czy Cygany - wymienia specjalistka. - Później pojawiały się nazwy wskazujące na charakterystyczny wytwór działalności ludzi z danej miejscowości np. Dworzysko, jeśli był tam dwór, albo Targ.
Często pojawiające się na mapie Polski nazwy miejscowości, jak Środa czy Piątek, mają związek z dniami targowymi w danej okolicy.
Pieski, Suczki, Sucha Psina
W nawach własnych miejscowych znajdują się czasem wyrazy, których dziś nie używamy, albo takie, które zmieniły znaczenie i są niezrozumiałe. Pieski czy Suczki mogły być nazwami od dużej ilości zwierząt, ale tylko zbadanie konkretnych przykładów rozwiąże zagadkę.
- Sucha Psina nie ma nic wspólnego z psami, a jej nazwa pochodzi od rzeki, rzeki Psiny, która w tym miejscu była bardzo sucha - wyjaśnia gość Jakuba Jamrozka. - Suczki i Pieski - mogą też pochodzić od przezwiska założyciela. Może być tak, że dwie miejscowości o tej samej nazwie mają inną etymologię - dodaje.
Charakterystycznym członem nazw miast na terenie Polski jest też "Bóg"/"Bog". - Kiedyś to słowo nie oznaczało istoty nadprzyrodzonej, ale określało szczęście, pomyślność, dobrobyt. Boguchwała może oznaczać, że danej miejscowości dobrze życzono - wyjaśnia Aleksandra Żurek-Huszcz.
Czytaj także:
Kalisz nic nie znaczy?
Zdarza się, że wydaje nam się, że określona nazwa nic nie znaczy, albo znaczy coś zupełnie innego niż pierwotnie. Tak jest z Kaliszem i Gniewem.
Strefa studenta. Jak obronić dyplom w czasie pandemii?
- Kalisz zawiera ukryte słowo, które dawniej oznaczało coś zupełnie innego niż obecnie - mówi specjalistka. - W prasłowiańszczyźnie istniało słowo "kał", a oznaczało "błoto". Kalisz to miejscowość, która leżała na terenach błotnistych. Gniew zaś dziś kojarzy nam się z uczuciem. Ale stworzony jest z dawnego rdzenia "gm-", który oznaczał górę lub wzniesienie, do którego dodano sufiks "-ef". Gmef był trudny do wymówienia, więc nazwę zmieniono na Gniew - opowiada.
Na terenach Polski znajdziemy też Halinów czy Izabelin - to rzadka sytuacja, gdy podstawą nazwy miejscowej jest imię żeńskie.
Posłuchaj także:
Adaptacje, komisja i nowe wytwory kultury
Po drugiej wojnie światowej w granicach Polski znalazły się ziemia, na których dominowały nazwy niemieckie. Powołano wtedy specjalną komisję dostosowującą nazwy niemieckie go języka polskiego. - Komisja opracowała 32 tysiące nazw. Tworzono je na różne sposoby, sięgano do źródeł, archiwów, ale też tłumaczono nazwy jak np. Zielona Góra, której pierwotna nazwa to Grünberg - wyjaśnia językoznawczyni.
Zmiany nazw miejscowości zdarzały się niezwykle rzadko. Powodowane były zmianą właściciela miejscowości, powstaniem charakterystycznego obiektu w okolicy np. klasztoru, ale też wynikały z trudności w zapisywaniu polskich głosek: sz, cz, ć, ś. - Miejscowość Sierachowice zapisywana była jako Sirochowice, Siroszowice czy Sirkowce - zdradza gość Czwórki.
Językoznawczyni podkreśla, że zawsze warto sięgać do źródeł nazwy konkretnych miejscowości, bo każde Pupki, Zdrady czy Sieroty mogą mieć inną etymologię.
***
Tytuł audycji: Zaklinacze czasu
Prowadzi: Jakub Jamrozek
Gość: Aleksandra Żurek-Huszcz (Instytut Języka Polskiego, Uniwersytet Warszawski)
Data emisji: 06.03.2021
Godzina emisji: 14.07
pj
