"Jesteście naszymi starszymi braćmi". Dialog Jana Pawła II z Żydami

Potępienie antysemityzmu

– Zawsze pragnąłem, by uważano mnie za jednego z tych, którzy po obu stronach dążą do przezwyciężenia starych uprzedzeń oraz do coraz powszechniejszego i pełniejszego uznania wspólnego duchowego dziedzictwa żydów i chrześcijan – mówił w Jerozolimie Jan Paweł II do naczelnych rabinów Izraela. – Powtarzam to, co powiedziałem podczas wizyty, jaką złożyłem rzymskiej wspólnocie żydowskiej, mianowicie, że my chrześcijanie uważamy żydowskie dziedzictwo religijne za nieodłączną część naszej własnej wiary: »jesteście naszymi starszymi braćmi« – dodał.

"Uwolnić się od goryczy przeszłości". Jan Paweł II o pojednaniu Polaków i Ukraińców

Był 23 marca 2000 roku, połowa siedmiodniowej pielgrzymki Ojca Świętego do Izraela, która zdaniem wielu komentatorów była najważniejszą zagraniczną podróżą Jana Pawła II. Papież pojechał tam spotkać się z przedstawicielami narodu, który wiele wycierpiał z winy chrześcijan, i religii, która przez wiele stuleci była w chrześcijańskiej Europie szykanowana i rugowana z przestrzeni publicznej. Mimo tego historycznego obciążenia wzajemnych relacji, papież zauważył, że niechęć do judaizmu i Żydów nie mieści się w etyce wyznawców Chrystusa.

– Mamy nadzieję, że naród żydowski dostrzeże, iż Kościół zdecydowanie potępia antysemityzm i wszelkie formy rasizmu jako całkowicie sprzeczne z zasadami chrześcijaństwa. Musimy razem pracować, aby zbudować przyszłość, w której nie będzie już antyjudaizmu między chrześcijanami ani postaw antychrześcijańskich wśród żydów – mówił Ojciec Święty.

Tego samego dnia Jan Paweł II gościł w Yad Vashem, gdzie powtórzył te zapewnienia: – Kościół katolicki, kierując się ewangeliczną zasadą prawdy i miłości, a nie żadnymi względami politycznymi, głęboko ubolewa z powodu nienawiści, prześladowań i przejawów antysemityzmu, jakie kiedykolwiek i gdziekolwiek spotkały Żydów ze strony chrześcijan. Kościół odrzuca rasizm w jakiejkolwiek formie jako przekreślenie obrazu Stwórcy wpisanego w każdą ludzką istotę – powiedział.

Prośba o przebaczenie

Trzy dni później świat obiegły fotografie przedstawiające papieża Jana Pawła II modlącego się pod jerozolimską Ścianą Płaczu i drżącą ręką umieszczającego w murze - zgodnie z żydowską tradycją - karteczkę z modlitwą przebłagalną, prośbą o przebaczenie win chrześcijan wobec synów Abrahama i o dar braterstwa z narodem żydowskim. Drukowana kartka z odręcznym podpisem "Ioannes Paulus II" powtarzała treść homilii wygłoszonej przez papieża w Watykanie dwa tygodnie wcześniej.

12 marca 2000 roku przeszedł do historii Kościoła katolickiego jako Dzień Przebaczenia. Był to jeden z najważniejszych punktów Wielkiego Jubileuszu Roku 2000. Właśnie tego dnia podczas mszy w Bazylice Watykańskiej Jan Paweł II powiedział:

40.rocznica wyboru papieża Polaka - zobacz serwis historyczny

"Kiedy chwalimy Boga, który w swojej miłosiernej miłości wzbudził w Kościele wspaniałe żniwo świętości, zapału misyjnego, całkowicie bezinteresownej służby Chrystusowi i bliźniemu, nie możemy zarazem nie uznać różnych form niewierności Ewangelii, jakiej dopuścili się niektórzy nasi bracia, zwłaszcza w drugim tysiącleciu. Prosimy o przebaczenie za podziały, jakie nastąpiły wśród chrześcijan, za przemoc, jaką niektórzy z nich stosowali w służbie prawdy, oraz za postawy nieufności i wrogości, przyjmowane nieraz wobec wyznawców innych religii.

Tym bardziej też winniśmy wyznać, że jako chrześcijanie ponosimy odpowiedzialność za zło występujące dzisiaj. W obliczu ateizmu, obojętności religijnej, laicyzacji, relatywizmu etycznego, łamania prawa do życia, niewrażliwości na ubóstwo wielu krajów musimy zadawać sobie pytanie, w jakiej mierze i my ponosimy odpowiedzialność.

Za cząstkę winy, jaką każdy z nas przez swoje postępowanie ponosi za te przejawy zła, przyczyniając się do oszpecenia oblicza Kościoła, pokornie prosimy o przebaczenie".

Bracia od wieków

W ciągu swojego pontyfikatu Jan Paweł II kilkakrotnie użył określenia "starsi bracia". 28 kwietnia 1999 roku w czasie audiencji generalnej mówił, że dialog międzyreligijny w szczególny sposób obejmuje "naszych starszych braci". Jako orędownik nawiązania nowej relacji z wyznawcami judaizmu 13 kwietnia 1986 roku jako pierwszy papież w dziejach Kościoła przekroczył próg żydowskiej świątyni. Była to Synagoga Większa w Rzymie, oddalona zaledwie dwa kilometry od Watykanu. Zwracając się do gospodarzy synagogi, Ojciec Święty powiedział: "jesteście naszymi umiłowanymi braćmi i - można powiedzieć - naszymi starszymi braćmi".

W tym samym roku w październiku Jan Paweł II zorganizował Światowy Dzień Modlitw o Pokój w Asyżu z udziałem 47 delegacji kościołów chrześcijańskich i 13 religii niechrześcijańskich. Wydarzenie odbyło się pod hasłem "Być razem, aby się modlić".

"W dużej mierze dzięki polskiemu Papieżowi Asyż stał się światową stolicą ekumenizmu, pokoju i pojednania, miastem powszechnej modlitwy, symbolem szacunku dla całego stworzenia oraz rozmaicie wyrażanych transcendentnych potrzeb człowieka, wielości kultur i dialogu" – ocenił potem ojciec Stanisław Jaromi z Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych , przewodniczący Ruchu Ekologicznego św. Franciszka z Asyżu.

Badacze myśli Jana Pawła II wskazują na kilka możliwych inspiracji dla nazywania Żydów "starszymi braćmi". Niektórzy sądzą, że mogły to być słowa Martina Bubera, który określił Jezusa swoim "starszym bratem". Większość komentatorów przypuszcza jednak, że polski papież sięgnął do słynnego "Składu zasad" Adama Mickiewicza z 1848 roku, w którym XIX-wieczny poeta zawarł postulaty etyczne i polityczne stworzonego przez siebie Legionu. W punkcie 10. Mickiewicz pisał: "Izraelowi, bratu starszemu, uszanowanie, braterstwo, pomoc na drodze ku jego dobru wiecznemu i doczesnemu. Równe we wszystkim prawo".

Literaturoznawcy zwracają ponadto uwagę, że pojęcia "starsi bracia w wierze" jako pierwszy użył Andrzej Towiański i to właśnie od niego zapożyczył te słowa Mickiewicz. Karol Wojtyła musiał zetknąć się z ideami romantycznymi i filozofią towiańczyków jako student polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie wykładowcą był prof. Stanisław Pigoń, jeden z najwybitniejszych badaczy towiańszczyzny.

Budowniczy mostów

Komentatorzy pielgrzymki Jana Pawła II do Izraela byli pod wrażeniem religijnego wymiaru tej wizyty, lecz także politycznej zręczności Ojca Świętego. Papież spotkał się bowiem nie tylko z rabinami i władzami Izraela, lecz także rozmawiał w Betlejem z prezydentem Autonomii Palestyńskiej Jasirem Arafatem i odwiedził obóz palestyńskich uchodźców. Jego działania spotkały się z wielką życzliwością i zadowoleniem obu zwaśnionych stron, co było w tamtym czasie wydarzeniem bez precedensu.

– Wszyscy używamy określenia "pontyfikat" od rzymskiego tytułu "pontifex", co dokładnie oznacza "budowniczy mostów". Moim zdaniem w jego przypadku mówienie o pontyfikacie jest najprecyzyjniejszym określeniem jego pracy – mówił w Polskim Radiu Piotr Krzysztof Kadlčik, przewodniczący Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie.

Zdaniem Chaima Ramona, izraelskiego ministra do spraw Jerozolimy, pielgrzymka Jana Pawła "przeszła wszelkie oczekiwania". Podsumowując historyczną wizytę, polityk wyraził przekonanie, że położy ona "kres erze tarć i konfliktów między katolikami a narodem żydowskim".

mc