Fenomen utraconej, a teraz odkrytej ponownie "Europy"
Instytut Pileckiego odnalazł w niemieckim archiwum uznany dotąd za zaginiony awangardowy film "Europa" Franciszki i Stefana Themersonów. Odkrycie to miało miejsce w ramach szeroko zakrojonych prac badawczych Berlińskiego oddziału Instytutu Pileckiego, który współpracując z Bundesarchiv od 2019 roku przeprowadził digitalizację już ponad 32 tysięcy sygnatur i milionów dokumentów archiwalnych.
"Europa" to powstały w latach 1931-1932 film niemy, którego projekcja była poprzedzona czytaniem poematu Anatola Sterna o tym samym tytule. W aktualnej wersji, odrestaurowanej cyfrowo przez warszawski Fixafilm, film został wzbogacony o ścieżkę dźwiękową autorstwa kompozytora Lodewijka Munsa.
"Europa" zaginęła w zawierusze wojennej, a sam Stefan Themerson mówił o filmie, że "prawie na pewno nie istnieje". Negatyw miał być w Warszawie na Królewskiej w domu, który się spalił, a druga kopia w laboratorium w Paryżu, z którego Niemcy wszystko wywieźli.
Na początku lat 70 XX wieku Themersonowie odtworzyli listę montażową filmu na prośbę Józefa Robakowskiego. Kilkanaście lat później Piotr Zarębski, operator i reżyser związany wówczas z Wytwórnią Filmów Oświatowych dokonał ponownej ekranizacji utworu. Oryginalnego filmu zatem nie było, ale był wciąż obecny w świadomości ludzi kultury. Teraz dzięki pracom archiwalnym Instytutu Pileckiego w Niemczech wreszcie można obejrzeć oryginał.
Kadr z filmu "Europa" Stefana i Franciszka Themersonów, Warszawa, 1931/32, czarno-biały, niemy, 35 mm, 12 minut, przy 18 kl. © Themerson Estate
"Europa" jako manifest artystyczno-polityczny
Różnorakie zabiegi reżyserskie takie jak wykorzystywanie odwróconych zdjęć poklatkowych, negatywów, zdjęć archiwalnych, animacji przedmiotów i wielokrotnej ekspozycji czynią z "Europy" dzieło wyraziście reprezentujące awangardę artystyczną lat 20. Nic dziwnego: Franciszka i Stefan Themerson byli czołowymi postaciami polskiej awangardy międzywojennej, którzy stworzyli oryginalną koncepcję filmu eksperymentalnego, który, jak pisał Paweł Polit, "ączył poetykę i surrealizm fotomontażu z lirycznym wymiarem kadru filmowego".
Oprócz warstwy estetycznej ważną rolę w nim odgrywa również wymiar społeczno-polityczny. Autorzy trafnie przeczuwali pojawiające się na horyzoncie przyszłe kataklizmy. Już za czasów Trzeciej Rzeszy film doczekał się z resztą wymownej recenzji, w której film określono jako "propagandowy".
Źr. mat. prasowe Instytutu Pileckiego