Pleonazmy safanduły czyli kolejny Poradnik językowy Polskiego Radia

Co mówią słowniki i jak dyktują eksperci? Tym razem sprawdziliśmy formy poprawnościowe kolejnych - dla niektórych zawiłych - kwestii poprawnościowych niektórych wyrazów i wyrażeń. Zapraszamy do śledzenia naszych językowych porad i zachęcamy do kolejnej pożytecznej lektury! 

Codzienne porady językowe znajdziesz na stronach Polskiego Radia.

Foto: Krzysztof Świeżak / Polskie Radio

• Poniżej pytania dotyczące słów i wyrażeń, które w ostatnich tygodniach znacznie częściej pojawiają się w komunikatach prasowych, a co za tym idzie - również na antenach Polskiego Radia. 
• Codzienne porady językowe znajdziesz na stronach Polskiego Radia - w portalu polskieradio.pl.

Poniżej kilka przykładów coraz popularniejszych słów i wyrażeń, których poprawne formy wyjaśnia doktor Paweł Trzaskowski z Sekcji Językowej Polskiego Radia. To wybrane pytania zgłoszone w ostatnich tygodniach do poradni językowej publicznego nadawcy. 

 

Skąd się wziął wyraz safanduła? I co właściwie oznacza?

Safandułą nazywamy kogoś, kto jest niezdarny, mało energiczny. To ktoś, komu nic nie wychodzi – oferma, niedołęga. Ten wyraz brzmi ciekawie, nietypowo jak na język polski. Jego pochodzenie nie jest znane. Niektóre słowniki jako źródło wskazują język turecki, jest to jednak tylko przypuszczenie.

Czy wyrażenie wanna łazienkowa jest pleonazmem?

No cóż, wanna zazwyczaj rzeczywiście stoi w łazience (choć jeśli szuka się taniego mieszkania na wynajem w Warszawie, to bez trudu można też znaleźć wanny w innych pomieszczeniach, na przykład w kuchni). W wyrażeniu wanna łazienkowa jest więc może pewien nadmiar, ale nie jest to pleonazm – poza tym, że wannę możemy postawić zasadniczo w każdym pokoju, to używa się ich też w przemyśle (wanna szklarska, wanna elektrolityczna).

A czy wyrażenie wstępna koncepcja to pleonazm?

Koncepcja to 'ogólne ujęcie, obmyślony plan działania'. Wyraz ten pochodzi od łacińskiego rzeczownika conceptio, który oznacza między innymi 'poczęcie, początek czegoś'. To nierozwinięcie, początkowe stadium jest więc w jakiś sposób zaznaczone w źródłosłowie rzeczownika koncepcja, nie jest jednak na tyle wyraźne, by wyrażenie wstępna koncepcja uznać za pleonazm.

Czy dyskrecjonalny oznacza to samo, co dyskretny?

Nie. Dyskretny to 'umiejący zachować tajemnicę, delikatny'. Natomiast dyskrecjonalny (albo dyskrecjonarny, polszczyzna zna dwa warianty) to 'tajny, poufny, powierzony czyjejś dyskrecji'. Pamiętając o tej różnicy, będziemy rozróżniać dyskretną rozmowę (taką, która nie rzuca się w oczy) od rozmowy dyskrecjonalnej, czyli poufnej.

A czy kostyczny to skostniały?

To też nie są synonimy. Skostniały to w przenośni 'nieulegający zmianom' (skostniałe zasady, poglądy). Natomiast kostyczny to 'złośliwy, szyderczy, uszczypliwy'. Kostyczne uwagi to tym samym zgryźliwe uwagi.

A ludyczny i ludowy?

I to nie są wyrazy bliskoznaczne. Przymiotnik ludowy pochodzi oczywiście od ludu, za to ludyczny od łacińskiego wyrazu ludus, który tłumaczy się jako 'grę, zabawę'. Przymiotnik ludyczny będzie więc nazywał coś, co związane jest z rozrywką, coś, co bawi – na przykład elementy ludyczne w sztuce będą właśnie elementami zabawy. 

>> WIĘCEJ PORAD JĘZYKOWYCH ZNAJDZIESZ TUTAJ <<

Sprawdź także: 

• Poradnik językowy w Programie Pierwszym Polskiego Radia
• Cykl "Ojczysty - dodaj do ulubionych z porannego pasma Czwórki
• "Co w mowie piszczy?" - archiwalne audycje Programu Trzeciego

Chwastu czy chwasta?

Wzorowo dopełniacz liczby pojedynczej utworzony od rzeczownika chwast powinien mieć postać chwastu.

Skąd się wzięło wyrażenie knajacki język?

Knajackość w tym frazeologizmie pochodzi od knajaka, a knajak to w dialekcie mazowieckim 'człowiek z marginesu społecznego', czyli inaczej 'lump' albo 'menel'. Sam wyraz knajak wywodzi się od dawnego czasownika knajać, który oznaczał 'iść'. Tym samym można domniemywać, że knajak to ktoś, kto się wałęsa, chodzi bez celu.

Czy można być kierowcą motocykla?

To zależy, do którego słownika się zajrzy. Według "Wielkiego słownika języka polskiego PWN" rzeczownik kierowca określa jedynie 'osobę prowadzącą samochód'. Internetowy "Wielki słownik języka polskiego" odnotowuje natomiast, że „kierowca” to ‘osoba, która prowadzi pojazd mechaniczny przeznaczony do poruszania się po drogach’. Według tej definicji wyrażenie kierowca motocykla byłoby więc poprawne. Ja optuję za tą rozszerzoną definicją – kierować można przecież wszystkim, co ma „kierownicę”, czyli ‘urządzenie umożliwiające skręt kół pojazdu’ (a to definicja z WSJP PWN, czyli słownika, który wykluczył kierowanie motocyklem). 

 

Jak wymawiać wyraz Swace - nazwę modelu samochodu produkowanego przez Suzuki?

Nie jest to najczęściej spotykany samochód na naszych ulicach, choć to klon popularnej corolli. Gdyby ktoś jednak chciał zdecydować się na zakup tego skądinąd udanego samochodu, to jego nazwę wymawia się tak: [słejs].

Czy zwrot być pod wpływem jest potoczny?

Słowniki nie notują tego wariantu, znajdziemy w nich tylko pełne sformułowanie być pod wpływem alkoholu, które nie jest w żaden sposób nacechowane. Ja skrócony zwrot być pod wpływem rzeczywiście odbieram jako nieco potoczny – pominięcie jednego wyrazu sugeruje pewną niestaranność i stąd pewnie to odczucie.

Czy wyraz zaczyn ma liczbę mnogą?

Tak, w słownikach znajdziemy formę zaczyny, choć zazwyczaj w definicji pojawi się też adnotacja, która mówi, że wyraz ten zwykle występuje w liczbie pojedynczej.

Gravel czy grawel?

Żadnego z tych wariantów nie znajdziemy jeszcze w słownikach. W użyciu przeważa wciąż pisownia angielska, czyli gravel, choć spolszczony zapis grawel gdzieniegdzie tez już można zobaczyć. W praktyce oba wyrazy będą pewnie w przyszłości współwystępować, tak jak chociażby para wideo / video.

Co oznacza frazeologizm argusowe oko?

Argusowe oko albo argusowe oczy to 'czujny, podejrzliwy wzrok, przed którym nic się nie ukryje'. Przymiotnik argusowy pochodzi od Argusa, imienia stuokiego olbrzyma z greckiej mitologii, który na polecenie Hery miał pilnować nimfy Io.

Czy od przymiotnika powszechny można stworzyć rzeczownik powszechnik?

Można, słowniki notują taki wyraz. Nie oznacza on jednak 'czegoś powszechnie występującego', to termin z filozofii, który nazywa 'cechę lub ideę wspólną wszystkim elementom rzeczywistości'. Synonimem tak rozumianych powszechników są uniwersalia. 

 

Paweł Trzaskowski / oprac. rk