Felieton językowy: "Mężczyzna była pierwsza"

Skąd w języku polskim wzięły się tak podstawowe słowa jak 'kobieta' i 'mężczyzna'? Aby znaleźć odpowiedź na to pytanie, postanowiłam prześledzić rozwój językowy nazw odnoszących się do człowieka - wyjaśnia dr Agnieszka Jastrzębska. 

Internet jest źródłem ciekawostek/zdj. ilustracyjne

Foto: Shutterstock.com/Stockfour

Zacznijmy od mężczyzny. W staropolszczyźnie pierwszym słowem określającym osobę płci męskiej (zdarzało się, że też żeńskiej), był mąż, a jego znaczenie było bardzo skonkretyzowane – nazywano tak 'człowieka dojrzałego, myślącego, szlachetnego' oraz ogólnie 'osobę, człowieka'. W języku staropolskim funkcjonowały nazwy pochodne od wyrazu mąż, określające kobietę: mężata, mężatka, mężysta, mężyna, mężyca, to ostatnie oznaczało 'bohaterską kobietę'. Na kobietę mówiono też żona (prasłowiańskie żena), a źródeł tego słowa można doszukiwać się w praindoeuropejskim guena, czyli 'rodząca, przedłużająca ród'. Słowa mąż i żona służyły dawniej do rozróżnienia płci biologicznej, ich występowanie zostało poświadczone od XIV wieku. Początkowo te wyrazy nie odnosiły się do ludzi tworzących związek małżeński.

Mężczyzna pojawił się w polszczyźnie w XV wieku jako wyraz pochodny od przymiotnika dzierżawczego męski (dawniej mężski), który z kolei został utworzony od znacznie starszego rzeczownika mąż (prasłowiański mǫžь.). Podstawa etymologiczna nie budzi więc wątpliwości. Ciekawy jest formant -ina, za pomocą którego utworzono rzeczownik mężczyna (mǫžьščina) oznaczający cechę, a więc 'męskość'. Formant -ina w tamtych czasach pełnił taką funkcję jak dzisiaj przyrostek -ość.

Wyraz mężczyna miał też drugie znaczenie, kolektywne – określał 'ogół, grupę, gromadę osobników płci męskiej', a następnie pod wpływem bardziej ekspansywnego przyrostka -yzna / -izna - mężczyna przekształcił się w mężczyznę. Na tej samej zasadzie mamy inne wyrazy o zakończeniu -czyzna, np. polszczyzna, która oznaczała najpierw 'polskość, ogół cech, właściwości polskich', a dopiero wtórnie stała się synonimem języka polskiego. Pierwotnie pisano nawet nie mężczyzna, tylko męszczyzna (przez sz), a więc w sposób typowy dla rzeczowników pochodzących od przymiotników o zakończeniu -ski (np. francuski – francuszczyzna, włoski – włoszczyzna). Była to pisownia jak najbardziej uzasadniona, wcale nie fonetyczna, jak by się mogło wydawać, tylko wynikająca z wymiany głoski s w wyrazie męski na sz przed przyrostkiem -czyzna w formie męszczyzna.

Wyraz mężczyzna posiadał więc dwa znaczenia – oznaczał ‘męskość' oraz 'grupę osobników płci męskiej' i, co ciekawe, był rodzaju żeńskiego: ta mężczyzna, tak samo jak ta starszyzna i ta żeńszczyzna.

Obok mężczyzny istniało słowo żeńszczyzna, również mające dwa znaczenia – 'kobiecość', czyli cecha, i 'grupa osób płci żeńskiej'. Obecnie ten wyraz jest archaizmem. Przy okazji można wspomnieć, że dobrze znamy inne przestarzałe słowa określające kobietę – niewiasta i białogłowa, natomiast o żeńszczyźnie mało kto słyszał.

Między XVI a XVII w. wyraz mężczyzna zmienił swoje znaczenie – uległ zjawisku depluralizacji, czyli stał się 'jednym osobnikiem płci męskiej' oraz zyskał rodzaj męski i zaczął wypierać dotychczasowe znaczenie wyrazu mąż. Słowa mężczyzna w znaczeniu kolektywnym używano jeszcze do końca XVII stulecia i w takiej definicji pojawiało się w słownikach z początku XX w., choć z adnotacją: dawne.

Co stało się z żeńszczyzną? Dziś mamy tylko jej pozostałość w postaci słowa żeński, czyli 'kobiecy'. Żeńszczyzna zachowała się w języku rosyjskim. Rosjanie mówią na kobietę жéнщина (wym. [żenszczina]). Skąd zatem mamy nazwę kobieta? Słowo odnotowujemy od połowy XVI wieku, ale badacze wskazują na jego niejasne pochodzenie. Można co najwyżej ustalić kilka poszlak, analizując słowniki dawne i etymologiczne.

Popularność słownika etymologicznego Aleksandra Brücknera utrwaliła przekonanie, że kobieta pochodzi od staropolskiego wyrazu kob, czyli 'chlew' i była dawniej określeniem obelżywym. Językoznawcy podchodzą jednak do tej hipotezy sceptycznie. W XVI wieku, gdy pojawiła się kobieta, słowo kob już dawno wyszło z użycia. Poza tym w przyrostku -eta nie mógł zajść proces wymawiania głoski e jak i, tymczasem powszechna do dzisiaj jest wariantywna wersja kobita. Nie można wykluczyć, że kobieta pochodzi od starogórnoniemieckiej gabetty – 'towarzyszki łoża' lub górnoniemieckiej kebse – 'nałożnicy, konkubiny'.

Istnieje też bardzo ciekawa hipoteza, według której kobieta pochodzi z dialektu toskańskowłoskiego od słowa conbita – to zbitka dwóch łacińskich wyrazów concupire i cubito. 'Conbita' oznacza 'osobę budzącą pragnienie pieszczotliwego przylegania'. Wyraz pojawił się w XVI wieku, a to zbiegło się z panowaniem królowej Bony, dzięki której do polszczyzny przeszło wiele wyrazów z języka włoskiego, na przykład takich jak: cebula, kapusta, pasternak, por, kalafior, pomidor, pomarańcza, facjata, impreza, fraszka, gracja, kareta, koral.

W XVII wieku kobieta była już słowem neutralnym. Wyparła żonę ze znaczenia osoby płci żeńskiej. Kto przyczynił się do rozpowszechnienia słowa kobieta? Oczywiście to zasługa literatów. W II połowie XVIII wieku użył tego określenia oświeceniowy pisarz Adam Naruszewicz. Szybko podchwycił to słowo Ignacy Krasicki, a po nich romantycy: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid i Zygmunt Krasiński. 

>> WIĘCEJ PORAD ZNAJDZIESZ W "PORADNIKU JĘZYKOWYM POLSKIEGO RADIA" <<

 

Agnieszka Jastrzębska, oprac. rk