Okopy Świętej trójcy – twierdza wiary i wolności

Historia ta miała miejsce 252 lata temu – dokładnie 8 marca 1769 roku wojska rosyjskie zdobyły polską twierdzę zwaną Okopami Świętej Trójcy. Rzecz działa się w ramach walk wojsk Imperium Rosyjskiego z wojskami konfederacji barskiej. Nazwa pochodzi od miejsca zawiązania konfederacji generalnej, 29 lutego 1768 roku, a było nim miasto Bar położone na Podolu – południowo-wschodnie kresy Polski. Ten zbrojny związek szlachty polskiej często uważany jest za pierwsze powstanie narodowe.

Plan twierdzy Okopy Trójcy Świętej

Foto: Wikimedia Commons/dp

Konfederaci barscy walczyli pod przewodnim hasłem "obrony wiary i wolności". Słowa te zaczerpnięto z manifestu Kajetana Ignacego Sołtyka, biskupa krakowskiego i senatora na tzw. Sejm Repninowski (1767) – wzywającego "do modlitw o całość wiary i utrzymanie wolności narodowych". Manifest ten, w związku z aresztowaniem Sołtyka wraz z trzema innymi senatorami i wywiezieniem ich do Kaługi, wywarł na zebranej szlachcie bardzo duże wrażenie. Zdarzenia te stały się przyczyną wpływającą na decyzję zawiązania konfederacji w Barze. Rzecz toczyła się o sprzeciw wobec zawarcia traktatu gwarancyjnego, na podstawie którego Rosja otrzymałaby prawo ingerencji w wewnętrzne sprawy Polski. Istotnym jest też fakt, że Sołtyk jawnie sprzeciwiał się proponowanym wcześniej ustawom dającym pełne równouprawnienia innowiercom.

Traktat wieczystej przyjaźni z Rosją został jednak zawarty i na jego mocy Rzeczpospolita stawała się protektoratem rosyjskim. Uchwalone zostały też "prawa kardynalne", mające charakter ustawy zasadniczej i ostatecznie ustanawiające równouprawnienie innowierców jako nienaruszalne prawo Rzeczypospolitej. Prawa te otrzymały gwarancję wszystkich trzech ościennych mocarstw – Rosji, Prus i Austrii – przez co zdobyły one możliwość wywierania wpływu na wewnętrzną politykę Polski.

Zdarzenia te stały u podstaw początku walk konfederatów barskich z królem Stanisławem Augustem i popierającymi go wojskami rosyjskimi. W trakcie walk, które trwały aż do 1772 roku – działania objęły Małopolskę, Wielkopolskę, Ukrainę i Litwę. Uniwersał wydany przez marszałka krakowskiego Michała Czarnockiego wzywał katolików "by wzięli pod siebie to przekonanie, że lepiej przestać żyć, aniżeli patrzeć na nadwerężenie wiary świętej katolickiej, tudzież widząc oczywistą zgubę Ojczyzny". Tak też się stało – wojska konfederatów barskich, walcząc dzielnie, ponosiły jednak dotkliwe straty. Symbolem tych klęsk było zdobycie Okopów Świętej Trójcy – bastionowej twierdzy nad Dniestrem, u ujścia rzeki Zbrucz (zachodnia Ukraina).

Dowodzący polskimi wojskami Kazimierz Pułaski, po dwunastotygodniowej obronie, w obliczu nieuchronnej klęski, zdołał uratować swoje życie, przeprawiając się z częścią żołnierzy przez Dniestr. Pozostali w twierdzy zginęli zamordowani w gruzach kościoła, a ocalałych wzięto do niewoli. Tak zakończyła się piękna historia miejsca, które w zamyśle miało bronić Polskę i Europę przed wojskami tureckimi. Budowę twierdzy rozpoczęto w 1692 i już rok później istniała część fortyfikacji wraz z podstawowym regimentem. Całość zabudowań zaprojektowana została przez słynnego w Polsce architekta –  Tylmana z Gameren. Szczycił się on doświadczeniem w budowie i przebudowie fortyfikacji i zamków warownych. Znanymi jego pracami w tym względzie były choćby fortyfikacje zamku w Łańcucie czy zamków w Zawieprzycach, Baranowie i Janowcu.

Zatrzymując się chwilę przy dziełach tego architekta wypada wskazać kilka innych, bardzo znanych budowli – Łazienki Królewskie w Warszawie były pierwszą arkadią w Polsce, w Warszawie też pałace Krasińskich, Czapskich, Paca – Radziwiłłów, Pod Czterema Wiatrami,  Brühla, pałace Lubomirskich w Rzeszowie oraz w Lubartowie, Branickich w Białymstoku, Czartoryskich oraz Ostrogskich w Lublinie. Wśród okazałych budowli były także kościoły, z których każdy możemy podziwiać do dzisiaj: w Warszawie Przemienienia Pańskiego, Sakramentek, Bernardynów na Czerniakowie, św. Anny w Krakowie, św. Krzyża w Rzeszowie, św. Trójcy w Radomiu, Kaplica Królewska w Gdańsku czy Reformatów w Węgrowie. Piękne i niejedyne to dzieła pochodzącego z Niderlandów architekta.

Z jeszcze jednej strony przyszło nam poznać Okopy Świętej Trójcy. W wielkim romantycznym dziele Zygmunta Krasińskiego, w "Nie-Boskiej komedii" pełnią one bardzo ważną rolę. Są bastionem obrońców dawnego, szlacheckiego porządku i ostatnim przyczółkiem arystokracji, której wojskami dowodził Hrabia Henryk. Rewolucjonistów do zwycięstwa prowadził zaś Pankracy. Krasiński zręcznie przemieszał prawdy historyczne z twórczą imaginacją. Teraz, w dobudowanym kościele znajduje się ozdobny ostrosłup z cytatami z jego dzieła: "Z wiary waszej wola wasza. Z woli waszej czyn wasz będzie."... i tuż obok słynne zawołanie Pankracego do Chrystusa – wieńczące „Nie-Boską komedię” - "Galilaee, vicisti!" (Galilejczyku, zwyciężyłeś!).

Niestety napis w odbudowanym kościele ma błąd w zapisie łacińskim – Galileae... wszyscy jednak wiemy o Kogo chodzi.

PP