Portal PR - Niepodległa 2018

Kanały internetowe

Historia

Serwisy historyczne

Radiowe Centrum Kultury Ludowej

Studio Reportażu I Dokumentu Polskiego Radia

Orkiestra Polskiego Radia W Warszawie

Lektury Do Słuchania

Ramówka

Częstotliwości

Sklep

Szkolenia

Section01

Section04

kompendium
niepodległości

najważniejsze pojęcia

Ententa (z franc. entente – porozumienie)

Sojusz między Francją, Wielką Brytanią i Rosją. Po wybuchu I wojny światowej do trzech mocarstw dołączyła koalicja 25 państw, z których nie wszystkie wzięły czynny udział w wojnie przeciwko państwom centralnym (sojusz Cesarstwa Niemieckiego, Austro-Węgier, Królestwa Włoch, Bułgarii i Imperium Osmańskiego).

1/35

Trójprzymierze

Tajny sojusz pomiędzy trzema państwami: Cesarstwem Niemieckim, Królestwem Włoch i Austro-Węgrami. Dzięki porozumieniu Niemcy poparły Austro-Węgry w zbrojnym wystąpieniu przeciwko Serbii, po zastrzeleniu w Sarajewie księcia Franciszka Ferdynanda, następcy tronu austro-węgierskiego, co stało się bezpośrednim pretekstem rozpoczęcia I wojny światowej.

2/35

Pierwsza Kompania Kadrowa

Oddział wojskowy powołany 3 sierpnia 1914 roku przez Józefa Piłsudskiego. Po bezskutecznej próbie przebicia się do Warszawy i wywołania tam powstania, Pierwsza Kadrowa powróciła do Krakowa, stając się w grudniu 1914 roku zalążkiem Pierwszej Brygady Legionów Polskich, które walczyły w I wojnie światowej u boku Niemiec i Austro-Węgier.

3/35

Bajończycy

Polscy ochotnicy w armii francuskiej w latach 1914-1915, tworzyli pododdział piechoty w Legii Cudzoziemskiej. Walczyli przeciwko Niemcom na froncie zachodnim. W kwietniu 1915 roku zostali skierowani w okolice miasta Arras, gdzie 9 maja uczestniczyli w natarciu na wzgórze Vimy. Zwycięstwo okupione zostało śmiercią większości bajończyków. W 1917 roku 50 z nich wstąpiło do Armii Polskiej we Francji.

4/35

Komitet Narodowy Polski

Organizacja polityczna założona w sierpniu 1917 w Lozannie przez Romana Dmowskiego, uznana przez państwa Ententy za oficjalną reprezentację narodu polskiego. Prowadziła działalność dyplomatyczną zmierzającą do uzyskania dla Polski najkorzystniejszych gwarancji ze strony państw sojuszniczych. Komitet zakończył działalność po ukonstytuowaniu się pod przewodnictwem Dmowskiego delegacji polskiej na paryską konferencję pokojową.

5/35

Legiony Polskie

Formacja wojskowa, podlegająca austro-węgierskiemu dowództwu, w której komendę sprawowali Polacy. Początek Legionom dała Pierwsza Kompania Kadrowa, powołana przez Józefa Piłsudskiego 3 sierpnia 1914. W ich skład weszły paramilitarne oddziały Związku Strzeleckiego, Polskie Drużyny Strzeleckie oraz Polskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół". Planem Piłsudskiego było wywołanie antyrosyjskiego powstania w Królestwie Kongresowym. Legiony walczyły przy boku Niemiec i Austro-Węgier przeciwko Rosji. W listopadzie 1918 roku byli legioniści stali się trzonem Wojska Polskiego.

6/35

Polska Organizacja Wojskowa

Tajna organizacja powstała z inicjatywy Józefa Piłsudskiego w sierpniu 1914 roku. W deklaracji ideowej POW informowała, że celem jest zdobycie niepodległości Polski drogą walki zbrojnej z Rosją. Głównymi zadaniami były wywiad i dywersja na tyłach armii rosyjskiej. Organizacja wydawała gazetki i manifesty, prowadziła działalność szkoleniową. W 1917 roku liczyła 15 tys. członków, a w połowie 1918 roku – 50 tys. Połowa z nich wstąpiła do Wojska Polskiego w odrodzonej Polsce.

7/35

Błękitna Armia

Ochotnicza Armia Polska została powołana 4 czerwca 1917 roku we Francji. Dowodził nią gen. Józef Haller. Państwa Ententy uznały ją za samodzielną, współwalczącą armię. Wyposażona w nowoczesną broń wzmocniła tworzące się później Wojsko Polskie. Nazywana Błękitną Armią od koloru mundurów, była najliczniejszą polską formacją wojskową na obczyźnie. W 1919 roku wojsko gen. Hallera brało udział w wojnie polsko-ukraińskiej, a w lutym 1920 roku generał dokonał symbolicznych zaślubin Polski z Bałtykiem.

8/35

Rada Regencyjna

W jej skład weszli: Józef Ostrowski, abp. Aleksander Kakowski i książę Zdzisław Lubomirski. Rada miała prawo wybrać rząd, ale nie mogła reprezentować społeczeństwa polskiego na arenie międzynarodowej. Działała na rzecz uwolnienia Józefa Piłsudskiego z Magdeburga i unieważnienia niemiecko-austriacko-ukraińskiego traktatu brzeskiego, oddającego Ukrainie Chełmszczyznę i część Podlasia. Nadzorowała tworzenie w Warszawie Polskiej Armii. 7 października 1918 ogłosiła niepodległość Królestwa Polskiego. 14 listopada 1918 przekazała władzę Józefowi Piłsudskiemu.

9/35

Orędzie prezydenta USA

Prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas W. Wilson 8 stycznia 1918 przedstawił w Kongresie orędzie z działaniami pokojowymi, które należałoby przedsięwziąć, by zapewnić sprawiedliwszy świat po wojnie. Plan Wilsona miał 14 punktów. 13 punkt był ważny dla Polaków. Brzmiał: "Stworzenie niepodległego państwa polskiego na terytoriach zamieszkanych przez ludność bezsprzecznie polską, z wolnym dostępem do morza, niepodległością polityczną, gospodarczą, integralność terytoriów tego państwa powinna być zagwarantowana przez konwencję międzynarodową".

10/35

Traktat brzeski

Traktat pokojowy z 3 marca 1918 w Brześciu między państwami centralnymi (Niemcy i Austro-Węgry) i ich sojusznikami a bolszewicką Rosją. Oznaczał wycofanie się Rosji z Ententy i I wojny światowej. Bolszewicka Rosja uznała także traktat pokojowy między państwami centralnymi a Ukraińską Republiką Ludową, podpisany 9 lutego. W traktacie tym państwa centralne przyznały URL Chełmszczyznę i Podlasie, co spowodowało dymisję pierwszego rządu Królestwa Polskiego i buntem II Brygady Legionów. Postanowienia traktatu w sprawie Ukrainy nie weszły w życie.

11/35

Polska Komisja Likwidacyjna

Utworzona na terenie zaboru austriackiego Polska Komisja Likwidacyjna Galicji i Śląska Cieszyńskiego, stała się ośrodkiem tymczasowej polskiej władzy. Powołano ją 28 października 1918 w Krakowie. Na jej czele stanął związany z ruchem ludowym Wincenty Witos. Popierały ją wszystkie liczące się stronnictwa polityczne. Do głównych zadań Komisji należał demontaż struktur polityczno-prawnych, które wcześniej łączyły Galicję z Austro-Węgrami oraz utrzymanie porządku publicznego do chwili ogłoszenia niepodległości przez Polskę. 10 stycznia 1919 dekret Naczelnika Państwa zakończył działalność Komisji.

12/35

Traktat wersalski

Wszedł w życie 10 stycznia 1920 i ustalił nowy porządek terytorialny w Europie. Rozbrojone Niemcy, z armią ograniczoną do 100 tys. żołnierzy, miały oddać Francji Alzację i Lotaryngię, Belgii okręg Eupen i Malmédy, Polsce Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, Czechosłowacji Kraik Hulczyński. Zdemilitaryzowano Nadrenię. Zobowiązano Niemcy do wypłaty 132 mld marek w złocie jako odszkodowanie wojenne. Traktat przywracał Polsce niepodległość. Utworzono Wolne Miasto Gdańsk, pod nadzorem Ligii Narodów. Na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach ustanowiono plebiscyty.

13/35

Wolne Miasto Gdańsk

Wiosną 1919 roku, pod koniec konferencji paryskiej zdecydowano o utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska. Zapisy w tej sprawie znalazły się w podpisanym 28 czerwca 1919 roku Traktacie Wersalskim. 27 października 1920 Konferencja Ambasadorów przy Lidze Narodów ustanowiła nową jednostkę terytorialno-administracyjną, Wolne Miasto Gdańsk. Oficjalnie zostało proklamowane 15 listopada 1920 roku.

14/35

Prawa Wyborcze Kobiet

28 listopada 1918 Polki otrzymały prawa wyborcze na równi z mężczyznami. Tego dnia Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego. Pierwsze głosowanie w wolnej Polsce ustanowił na styczeń 1919 roku. II RP uprawniła kobiety do zajmowania stanowisk publicznych na równi z mężczyznami. Prawa te utrzymała konstytucja marcowa z 1921 roku. Ustawa zasadnicza nie dopuszczała możliwości wprowadzania żadnych ograniczeń z powodu płci i w pełni uchyliła ograniczenia do sprawowania czynności prawnych i zdolności procesowych.

15/35

Walka o Wilno

Walki o Wilno polskiej samoobrony najpierw przeciwko wycofującym się Niemcom, a następnie przeciwko lokalnym komunistom i Armii Czerwonej trwały na przełomie 1918 i 1919 roku. Wojska polskie przejściowo opanowały Wilno, zostały jednak stamtąd wyparte przez bolszewików 6 stycznia 1919 roku. Na mocy porozumienia litewsko-bolszewickiego 6 sierpnia 1920, Wilno zostało przekazane Litwinom. W październiku 1920 roku, w wyniku pozorowanego buntu gen. Lucjana Żeligowskiego inspirowanego przez Piłsudskiego, powstała Litwa Środkowa, która w 1922 roku została przyłączona do Polski.

16/35

Walka o Lwów

Polsko-ukraiński konflikt o Lwów w 1918 roku był jednym z frontów wojny polsko-ukraińskiej 1918-1919. Walki trwały 1 listopada 1918 do 22 maja 1919 roku. 19 listopada 1918 na trasie do Lwowa wojska polskie stoczyły pierwszą zwycięską potyczkę z Ukraińcami pod Gródkiem Jagiellońskim. Przy wsparciu małoletnich powstańców, nazywanych Orlętami Lwowskimi, pokonano armię ukraińską, całkowicie wypierając ją ze Lwowa następnego dnia. Rok później, w listopadzie 1920 roku miasto odwiedził marszałek Józef Piłsudski. W uznaniu zasług odznaczył Lwów, jako jedyne polskie miasto, krzyżem Virtuti Militari.

17/35

Orlęta Lwowskie

Młodzi ludzie, którzy - w związku z brakiem we Lwowie regularnych oddziałów Wojska Polskiego - w listopadzie 1918 ochotniczo walczyli o miasto z oddziałami wojsk ukraińskich. Do 22 listopada w walkach uczestniczyły ponad 6 tysięcy ochotników, w tym ponad tysiąc uczniów szkół powszechnych i średnich oraz studentów. Ważną rolę odegrali harcerze. Najmłodszy obrońca Lwowa miał 9 lat. W uznaniu zasług Lwów, jako jedyne polskie miasto, został 11 listopada 1920 roku odznaczony krzyżem Virtuti Militari. Groby Orląt Lwowskich znajdują się na Cmentarzu Łyczakowskim.

18/35

Powstanie Wielkopolskie

Wielkopolska należała przed wojną do zaboru pruskiego. O jej losach po wojnie miała zadecydować konferencja pokojowa w Paryżu. 27 grudnia 1919 Ignacy Jan Paderewski wygłosił do poznaniaków przemówienie. Choć mowa nie nawoływała do rozpoczęcia powstania, stała się iskrą, która padła na beczkę prochu. Wielkopolanie pod dowództwem Józefa Taczaka, a później Józefa Dowbór-Muśnickiego szybko zajęli większość Prowincji Poznańskiej. Powstanie zakończyło się sukcesem 16 lutego 1919. Traktat wersalski przyznał Wielkopolskę Rzeczypospolitej.

19/35

Plebiscyty

Referenda ludności po I wojnie światowej na spornych terenach polsko-niemieckich – Warmii i Mazurach (1920) i Górnym Śląsku (1921). Nad ich przebiegiem czuwały komisje międzysojusznicze powołane przez Radę Najwyższą zachodnich mocarstw. Niemcy posiadali przewagę własnej administracji na terenach plebiscytowych i lepszą sytuację międzynarodową niż walcząca z bolszewikami Polska. To przyczyniło się do zdecydowanego zwycięstwa Niemiec. Na Warmii i Mazurach przyznano Rzeczypospolitej 8 gmin. Po III Powstania Śląskiego, Polsce przypada na Górnym Śląsku 1/3 obszaru plebiscytowego.

20/35

Powstania Śląskie

I Powstanie Śląskie (1919) miało na celu przyłączenie Górnego Śląska do Polski. Polski rząd, zajęty wojną polsko-bolszewicką, nie udzielił mu wsparcia. Powstanie stłumiono. II Powstanie Śląskie (1920) wybuchło w następstwie terroru niemieckiej administracji na tych terenach. Zakończyło się po tym, jak Międzysojusznicza Komisja rozwiązała niemiecką policję bezpieczeństwa i wprowadziła jednostki polsko-niemieckie. III Powstanie Śląskie (1921) wybuchło po plebiscycie, po którym Polsce przypadło 25 proc. spornego obszaru. Po powstaniu Liga Narodów przyznała Polsce mniejszą, ale lepiej rozwiniętą przemysłowo część spornego terenu.

21/35

Konflikt o Zaolzie

5 listopada 1918 lokalne władze polskie i czeskie podzieliły terytorium Śląska Cieszyńskiego wedle kryterium narodowości. Rozgraniczenie to nie było podparte stosownymi umowami. Sprawę miały doprecyzować władze w Warszawie i Pradze. Konflikt polsko-czechosłowacki rozpoczął się w styczniu 1919 roku najazdem armii czechosłowackiej na ziemię cieszyńską. 3 lutego 1919 władze czeskie, pod naciskiem przedstawicieli Ententy, zgodziły się na ogłoszenie plebiscytu. W jego wyniku 44 proc. terenu przypadło Polsce, pozostała część znalazła się w granicach Czechosłowacji.

22/35

Bitwa warszawska

Zwana cudem nad Wisłą, toczyła się od 12 do 25 sierpnia 1920 roku w czasie wojny Polski z bolszewicką Rosją. Działania wojenne prowadzone były na przestrzeni 450 km. Zwycięstwo miało wpływ na losy odradzającej się po 123 latach zaborów polskiej państwowości, a prawdopodobnie też na dzieje całego Starego Kontynentu. Bolszewicki marsz na zachód został wstrzymany, dzięki czemu Europa mogła się cieszyć pokojem przez następne 19 lat. Zdaniem brytyjskiego dyplomaty lorda Edgara D’Abernon była to 18. z przełomowych bitew w historii świata.

23/35

Pokój w Rydze

Traktat pokojowy wszedł w życie 30 kwietnia 1921. Dokument kończył wojnę polsko-bolszewicką i wyznaczał granice państwa polskiego na wschodzie. Polska zyskała część zachodniej Białorusi (bez Mińska) i Ukrainy. Na północy jej rubieże wyznaczała Dźwina, a na południu Zbrucz i Dniestr. Traktat stanowił o odszkodowaniach dla Polski (30 mln rubli w złocie) i miał regulować sprawy repatriacji oraz polityki wobec ludności polskiej na terenie Rosji Sowieckiej. Powrócić do ojczyzny zdołało zaledwie ponad milion rodaków. Resztę - ponad 1,5 mln - spotkał tragiczny los - wysiedlenia, prześladowania, katorga, głód i śmierć.

24/35

Konstytucja marcowa

Sejm uchwalił konstytucję 17 marca 1921. Żadna ze stron politycznych II RP nie mogła mówić o pełnym sukcesie lub kompletnej klęsce. Zwyciężyła nadrzędna racja stanu. Konstytucja składała się z 7 rozdziałów i 126 artykułów. Zapisano w niej, że władza zwierzchnia RP należy do Narodu, a w jego imieniu sprawować ją miały wybrane demokratycznie - Sejm i Senat. Zgromadzenie Narodowe, czyli połączone obie izby parlamentu, wybierały na 7-letnią kadencję prezydenta. Władzę sądowniczą sprawowały niezawisłe sądy. Konstytucja uznawała własność prywatną za jedną z głównych podstaw ustroju. Gwarantowała wolność słowa.

25/35

Polski Komitet Olimpijski

12 października 1919 roku, przed Igrzyskami VII Olimpiady w Antwerpii, w Hotelu Francuskim w Krakowie powołano Polski Komitet Igrzysk Olimpijskich. Jego prezesem został książę Stefan Lubomirski, protektorat objął Naczelnik Państwa Józef Piłsudski. Komitet zajął się organizacją startu reprezentacji kraju na Igrzyskach w Antwerpii w 1920 roku.

26/35

Flaga Polski

1 sierpnia 1919 Sejm Ustawodawczy odrodzonej Polski uchwalił barwy i kształt flagi. W ustawie podano: "Za barwy Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się kolor biały i czerwony w podłużnych pasach równoległych, z których górny – biały, dolny zaś – czerwony."

27/35

Hymn Polski

26 lutego 1927 roku minister spraw wewnętrznych Sławoj Składkowski wydał specjalne pismo, w którym ogłoszono, że oficjalnym hymnem państwowym Rzeczypospolitej Polskiej będzie zmodyfikowany tzw. "Mazurek Dąbrowskiego", dawna "Pieśń Legionów Polskich we Włoszech", zaczynająca się słowami "Jeszcze Polska nie umarła" z 1797 roku.

28/35

Godło Rzeczypospolitej Polskiej

1 sierpnia 1919 Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę, która uprawomocniła jako godło państwowe Orła Białego. Oficjalny wizerunek godła przypominał orła Stanisława Poniatowskiego i był używany do 1927 roku, kiedy to powstała nowa wersja według projektu Zygmunta Kamińskiego.

29/35

Złoty polski

29 kwietnia 1924 roku w wyniku reformy pieniężnej przeprowadzonej przez ministra finansów Władysława Grabskiego wprowadzony został do obiegu złoty. Zastąpił on zdewaluowaną markę polską. Inne proponowane nazwy waluty to m.in.: lech i pol.

30/35

Naczelnik Państwa

Urząd głowy państwa w Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918–1922. W okresie istnienia urzędu funkcję tę sprawował marszałek Józef Piłsudski. Naczelnik Państwa miał najwyższą władzę cywilną i wojskową w państwie.

31/35

Kawiarnia "Pod Pikadorem"

Kawiarnia artystyczna otwarta 29 listopada 1918 pod numerem 57 przy ulicy Nowy Świat w Warszawie. Jedno z najważniejszych miejsc na kulturalnej mapie odrodzonej Polski. Było to miejsce spotkań grupy literackiej Skamander - Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski. Oprócz wierszy odczytywano satyry polityczne, odwołujące się do spraw powstającego właśnie polskiego państwa oraz satyry antymieszczańskie.

32/35

Akt 5 listopada

Dokument wydany przez władze niemieckie i austro-węgierskie 5 listopada 1916. Zawierał deklarację utworzenia w przyszłości samodzielnego (ale nie niepodległego) Królestwa Polskiego, które miało pozostawać w niesprecyzowanej łączności z państwami centralnymi. Najważniejszym efektem Aktu 5 listopada był, związany z reakcjami państw ententy na deklarację, wzrost znaczenia sprawy polskiej na arenie międzynarodowej.

33/35

Kryzys przysięgowy

Kryzys związany z odmową złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec przez żołnierzy Legionów Polskich 9 i 11 lipca 1917. Złożenia przysięgi odmówili głównie żołnierze I i III Brygady Legionów. Trafili do obozów internowania. Józef Piłsudski został uwięziony w Magdeburgu. Żołnierze II Brygady Legionów, którzy złożyli przysięgę, weszli w skład dowodzonego przez Niemców Polskiego Korpusu Posiłkowego.

34/35

Rząd Obrony Narodowej

Gabinet Wincentego Witosa zaprzysiężony 24 lipca 1920 w obliczu zagrożenia bolszewickiego. Wicepremierem został Ignacy Daszyński. Powołanie rządu, w którym najważniejsze funkcje pełnią ludowiec i socjalista, miało wymiar propagandowy. Bolszewicy przedstawiali Armię Czerwoną jako wyzwoliciela robotników i chłopów spod burżujskiego brzemienia. Rząd Witosa i Daszyńskiego wytrącał ten argument z rąk agresora. W gabinecie znaleźli się przedstawiciele większości ważnych polskich stronnictw politycznych.

35/35

Section05

ojcowie
niepodległości

1918-2018

Polska odzyskuje niepodległość

Kończyła się I wojna światowa, którą przegrali zaborcy – Rosja, Niemcy i Austro-Węgry, a w Europie dominowały nastroje aprobaty dla wolnościowych aspiracji narodów pozbawionych dotąd własnych państw.

Na tę chwilę Polacy czekali 123 lata. Okres ten wypełniały walki o niepodległość: powstanie kościuszkowskie (1794 rok), czyn zbrojny okresu napoleońskiego, powstanie listopadowe (1830) i styczniowe (1863). Walka o utrzymanie polskości toczyła się nie tylko na polach bitew. Równolegle z nurtem powstańczym obecna była w polskim życiu społecznym postawa realistyczna. Jej zwolennicy zakładali pracę u podstaw jako niezbędny warunek dla przemian cywilizacyjnych prowadzących do modernizacji kraju.

więcej

W okresie niewoli narodowej kolejne pokolenie, mimo różnych przekonań i orientacji politycznych, wierzyły, że odzyskanie przez Polskę niepodległości, szybciej lub później, stanie się faktem.

Spełnienie tych nadziei nie było równoznaczne z łatwością ich realizacji. Wybór formy ustrojowej dla tworzonego państwa polskiego, kształt jego granic oraz treści polityki zagranicznej, stanowiły poważne wyzwania. Dla ludzi z pokolenia Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego odzyskana niepodległość była niezwykłą wartością. Najpilniejsze zadania na rzecz wspólnoty państwowej i narodowej, wynikające z potrzeby chwili, sprowadzały się do powołania władz państwowych, tworzenia armii, uruchamiania administracji oraz łączenia ziem, które przez ostatnie stulecie znajdowały się w trzech państwach zaborczych.

Budowanie państwa od podstaw nie było zadaniem łatwym, lecz nie okazało się dla polskiego społeczeństwa wyzwaniem ponad siły.
11 listopada 1918 roku postrzegany jest w polskiej tradycji i historiografii jako jedno z najważniejszych wydarzeń w ojczystych dziejach.

Prof. Rafał Habielski

Section08

Prof. Wojciech Roszkowski: 11 listopada 1918 Piłsudski miał pełne ręce roboty

Section012

Scalanie państwa

- Miano wrażenie, że życie państwowe, tak jak koleje żelazne, puszczone jest w ruch z wiadomym celem, ale bez rozkładu jazdy – mówił o pierwszych dniach niepodległości Kajetan Morawski, ostatni ambasador RP w Paryżu. (RWE, 1962)

00:00

12:56

Zjednoczyli się dla Polski

Pierwsze dni niepodległości. Poczet polityków – Piłsudski, Dmowski, Daszyński, Witos, Paderewski – komentują profesorowie: Tadeusz Kisielewski, Wojciech Roszkowski, Andrzej Garlicki, Rafał Habielski (PR, 11.11. 1996)

00:00

29:33

Dwie potężne indywidualności

- Za Piłsudskim i za Dmowskim stały polskie elity. Politycy byli motorem, dzięki któremu ich idee rozlewały się szerzej na społeczeństwo - o różnych koncepcjach niepodległości Polski mówią prof. Janusz Odziemkowski i prof. Georges Mink w audycji Hanny Marii Gizy. (PR, 11.11.2017)

00:00

57:57

Polityczna gra o Polskę

- Piłsudski wracając z Magdeburga, musiał się spotkać z Radą Regencyjną. Przejął wtedy władzę wojskową – mówił dr Janusz Osica. (PR 11.11.1995)

00:00

10:09

Fenomen odzyskania niepodległości

- Mieliśmy wyjątkowe szczęście w roku 1918 roku zgninęło wszystkich trzech zaborców - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz. (PR, 27.09.2001)

00:00

05:43

Narodziny II RP

- 11 listopada należałem do trzyosobowej komisji, która odbierała od okupanta budynki rządowe. Znaleźliśmy tam wszechmocnego jeszcze wczoraj szefa administracji von Kriessa. Siedział wystraszony, a dwóch chłopców warszawskich z wielkimi zdobycznymi karabinami w ręku trzymało przy nim straż – mówił Kajetan Morawski, ostatni ambasador II RP w Paryżu. (RWE, 5.05.1962)

00:00

13:21

"Jeszcze nas będą witać w Warszawie"

Wybuch I wojny światowej, interesy zaborców, działalność Piłsudskiego i Dmowskiego na rzecz odzyskania niepodległości - wspomnienia gen. Mariana Kukiela. (RWE, 9.07.1967)

00:00

09:33

"Proszę Panów, ja wam władzę dam"

- Komendant miał do wyboru dać władzę lewicy albo prawicy. Wybrał lewicę - Tadeusz Święcicki o pierwszych dniach niepodległej Polski. (RWE, 12.05.1966)

00:00

13:53

więcej

Polska wobec wyzwań

Pierwszego roku niepodległości

Wyzwania pierwszych miesięcy niepodległości

Jeszcze przed powrotem Piłsudskiego do Warszawy w poszczególnych częściach kraju powstawały, niezależnie od siebie, ośrodki polskiej władzy. Istniał już lewicowy rząd Ignacego Daszyńskiego w Lublinie, Wincenty Witos organizował ośrodek władzy w Krakowie, a w Warszawie z nominacji państw centralnych, wciąż funkcjonowała Rada Regencyjna. 11 listopada Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu swoje kompetencje wojskowe. Wymogiem chwili było zatem uporządkowanie sceny politycznej, stworzenie warunków dla powstania gabinetu uznawanego w całym kraju. Rewolucyjne nastroje w Europie skłaniały Piłsudskiego do powołania rządu o lewicowym obliczu. Tego poglądu nie podzielał obóz polityczny Romana Dmowskiego. Wszyscy zgadzali się natomiast co do tego, że jak najszybciej powinny się odbyć wybory do Sejmu Ustawodawczego. Odrodzona Polska miała być państwem demokratycznym, respektującym prawa wszystkich swoich obywateli, bez względu na ich poglądy, wyznanie i narodowość.

więcej

Twórcy odrodzonego państwa mierzyli się z rozlicznymi dylematami co do kształtu terytorialnego Polski. Czy Polska miałaby nawiązywać do granic przedrozbiorowych, czy powinna uwzględniać zmiany narodowościowe, które zaszły na Kresach Wschodnich? We Lwowie trwały już walki z Ukraińcami, stawiające pytania o stan polskiego posiadania i przyszłe stosunki polsko-ukraińskie. Równie złożona była kwestia granicy zachodniej. W grudniu 1918 roku wybuchło w Poznaniu powstanie, którego celem było odzyskanie Wielkopolski z rąk niemieckich.

Silna i sprawna armia była potrzebna młodemu państwu, tym bardziej, że Polska stawała wobec narastającego zagrożenia ze strony bolszewickiej Rosji. Sytuację Wojska Polskiego poprawił powrót z Francji armii gen. Józefa Hallera, nazywanej od koloru mundurów Błękitną Armią. Pierwsze oddziały z nowoczesnym uzbrojeniem dotarły do Polski już w kwietniu 1919 roku.

W styczniu 1919 roku odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Wygrała je krytyczna wobec Piłsudskiego prawica, Sejm powierzył mu jednak stanowisko Naczelnika Państwa.

Piłsudski, jeszcze przed wyborami, desygnował Ignacego Jana Paderewskiego na szefa rządu. W istocie nominacja, związanego z prawicą Paderewskiego, była kompromisem między Piłsudskim i Dmowskim w przeddzień konferencji pokojowej w Paryżu. Miały tam zapaść znaczące decyzje w sprawie granicy polsko-niemieckiej. Polskę na konferencji paryskiej reprezentowali Roman Dmowski i Ignacy Jan Paderewski.

Prof. Rafał Habielski

Prof. Krzysztof Kawalec: Jeśli istnieją prawa autorskie do pomysłu, to II RP jest dziełem Dmowskiego

Prof. Wojciech Roszkowski: 11 listopada 1918 Piłsudski miał pełne ręce roboty

Prof. Jerzy Gaul: Piłsudski wrócił z Magdeburga w aureoli męża stanu

Armia – kwestia życia lub śmierci

- Organizacja regularnego wojska była jednym z najważniejszych zadań nowego państwa, tym bardziej, że rozpoczynała się wojna o granice – wyjaśniał dr Janusz Osica, historyk. (PR, 2001)

00:00

07:27

Odrodzona Polska – ludność, terytorium, problemy

- Polska była szóstym co do wielkości i liczby ludności krajem w Europie. Jednym z jej problemów była niejednolitość narodowościowa – wyjaśniał prof. Paweł Wieczorkiewicz. (PR, 2005)

00:00

05:09

"Drogi Panie Romanie"

Dwa obozy władzy, trudna współpraca Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego po odzyskaniu niepodległości. Komentarz historyka dr Janusza Osicy. (PR, 2.10.2001)

00:00

06:28

Unifikacja i budowa państwa

- Zasługuje na szacunek, że w tak krótkim czasie stworzono jednolity organizm państwowy, jednolitą administrację, służby publiczne i polityczne – mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz. (PR, 2005)

00:00

05:09

Niepodległość według Dmowskiego

- Piłsudski i Dmowski - obaj pragnęli tego samego - Polski zjednoczonej i niepodległej. Ale już w 1914 roku inaczej oceniali sytuację międzynarodową - mówił Andrzej Pomian, historyk. (RWE, 30.10.1988)

00:00

19:12

Dwie wizje Polski

- Roman Dmowski i Józef Piłsudski byli wielkimi politycznymi graczami - mówił publicysta i pisarz Piotr Wierzbicki w audycji Anny Lisieckiej. (PR, 21.11.2006)

00:00

39:57

więcej

Section013

Świat
A sprawa Polska

Konferencja Paryska i Pokój Wersalski

1921

1918

1914

1921

CZAS WIELKIEJ PRACY

Stabilizują się granice odrodzonej Polski. W 1921 roku pokój ryski kończy wojnę polsko-bolszewicką, a dzięki Powstaniom Śląskim najbardziej rozwinięta przemysłowo część Górnego Śląska przypada II RP. Na początku 1922 roku Litwa Środkowa, utworzona po inspirowanym przez Piłsudskiego pozorowanym buncie polskich żołnierzy, przyłącza się do Rzeczypospolitej. Nadchodzi czas budowy kraju na mocy konstytucji uchwalonej w marcu 1921 roku.

1918

TRUDY ODRODZENIA

Niemcy i Austro-Węgry przegrywają I wojnę światową. Rosja ogarnięta jest od roku rewolucyjnym chaosem. Na mocy ustaleń traktatu wersalskiego Polska powraca na mapę Europy, jednak jej granice płoną. Pomorze jest jeszcze rękach Niemców. Na początku 1919 roku Wielkopolskę ogarnie Powstanie, które przywróci ją w granice Rzeczypospolitej. Śląsk i pogranicze Mazur to tereny sporne – o ich losach ma zdecydować plebiscyt. Trwa konflikt o Galicję Wschodnią z Ukraińcami, Wileńszczyznę z Litwinami i Śląsk Cieszyński z Czechosłowacją. Kresy zalewa bolszewicka nawała, którą powstrzyma dopiero bitwa warszawska w 1920 roku.

1914

"O WOJNĘ POWSZECHNĄ ZA WOLNOŚĆ LUDÓW…"

Wybucha Wielka Wojna. Zabójstwo arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie rozpoczyna lawinę wydarzeń, które doprowadzą do starcia się ze sobą dwóch wielkich bloków państw europejskich. W I wojnie światowej stają naprzeciw siebie dotychczas zgodni zaborcy. Rozpoczyna się "wojna powszechna", o którą modlił się Adam Mickiewicz; wojna, która daje Polakom szansę na odzyskanie niepodległości.

1914

"O WOJNĘ POWSZECHNĄ ZA WOLNOŚĆ LUDÓW…"

1918

TRUDY ODRODZENIA

1921

CZAS WIELKIEJ PRACY

Section017

Świat wobec Polski. Sprawa polska na konferencji w Paryżu

W przekonaniu polityków brytyjskich i francuskich, którzy nadawali ton obradom, zagadnieniem kluczowym dla przyszłości Europy była kwestia Niemiec, ich granic, a więc i potencjału. Wszystko inne, w tym postulaty zgłaszane przez Polskę, było konsekwencją rozwiązania tej sprawy. Londyn i Paryż nie były przy tym jednomyślne. Francja dążyła do znacznego osłabienia Niemiec, Wielka Brytania natomiast obawiała się, że może się to przyczynić do zbytniego wzrostu znaczenia Francji w Europie, czego sobie nie życzyła.

Mimo niełatwego położenia Dmowski zdołał przeforsować odpowiadający polskim interesom przebieg granicy zachodniej, co nie było jednak równoznaczne z akceptacją wszystkich polskich oczekiwań. Na Śląsku oraz Warmii i Mazurach, przeprowadzony miał być plebiscyt, a Gdańsk, o który upominała się Polska, zyskał status Wolnego Miasta, bez przynależności państwowej. Polska uzyskała niezbędny jej dostęp do morza nie miała jednak nad Bałtykiem własnego portu.

więcej

Podczas konferencji paryskiej debatowano nie tylko nad kwestią granic. Przesądzono powstanie Ligi Narodów, pierwszej międzynarodowej organizacji mającej stanowić narzędzie zbiorowego bezpieczeństwa. W warunkach powojennej Europy Polska stawała się beneficjentem tego rozwiązania, mogąc liczyć w razie niebezpieczeństwa na wsparcie ze strony społeczności międzynarodowej. Zyskiwała także na decyzjach orzeczonych wobec Niemiec. Zakaz posiadania przez nie broni ofensywnych oraz ograniczenie liczebność sił zbrojnych do 100 tys. żołnierzy stawiały Polskę w bezpiecznym położeniu.

Rezultaty konferencji, dając początek zbliżeniu Francji i Polski, wpisywały Polskę w powojenny porządek geopolityczny. Nie gwarantował on wprawdzie trwałego bezpieczeństwa ale stanowił rękojmię udziału w polityce międzynarodowej, którego celem było zachowanie przez Polskę pozycji państwa suwerennego, świadomego sensu swego istnienia.

Prof. Rafał Habielski

Prof. Janusz Odziemkowski: mieliśmy wybitne postacie, które optowały za Polską na zachodzie

Wspomnienie Stanisława Strońskiego, polityka i publicysty, obecnego przy podpisywaniu traktatu wersalskiego

Wspomnienia świadka

- Niemcy podpisywali pierwsi, gdyż oni byli stroną przyjmującą warunki - wspomnienie prof. Stanisława Strońskiego, świadka podpisania traktatu wersalskiego w Paryżu. (RWE, 19.05.1954)

00:00

08:59

Sprawa niemiecka na konferencji w Wersalu

- W Niemczech uznano warunki za bardzo ciężkie, m.in. zarzut wyłącznej winy Niemiec i ich sojuszników za wywałanie wojny oraz przydział Polsce Górnego Śląska - wyjaśniał dr Cezary Król, historyk. (PR, 07.01.1998)

00:00

09:23

"Polska wysłała najsilniejszą drużynę"

- Delegacja polska na konferencji paryskiej dzięki walkom armii Hallera mogła zasiadać na konferencji jako państwo sprzymierzone i zwycięski - mówił historyk, dr Janusz Osica. (PR, 6.10.2001)

00:00

05:48

Wolne Miasto Gdańsk

- To był bardzo kontrowersyjny twór, od samego początku był nazywany jednym z bękartów Traktatu Wersalskiego – tłumaczył historyk, dr Janusz Trupida. (PR, brak daty)

00:00

17:26

Sprawa polska na Konferencji Pokojowej w Paryżu

- Polska była reprezentowana przez Ignacego Paderewskiego i Romana Dmowskiego - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz. (PR, 2005)

00:00

05:23

więcej

Walka o granice

Ten złożony proces był wypadkową wysiłków władz polskich oraz oddziaływania czynników zewnętrznych, z którymi Polska musiała się liczyć. Na przebieg długiej granicy z Niemcami (1912 km) wpłynęło zwycięskie Powstanie Wielkopolskie, trzy Powstania Śląskie oraz decyzje w sprawie Niemiec podjęte podczas konferencji w Paryżu. Jedna z nich, utworzenie Wolnego Miasta Gdańska, nie wyczerpywała polskich interesów. Pozbawiała Polskę własnego portu nad Bałtykiem i narażała na spór z Niemcami w sprawie statusu i uprawnień w Gdańsku. Polska zyskiwała jednak dostęp do morza.

O kształcie granicy z Czechosłowacją przesądził konflikt o Śląsk Cieszyński, w jego następstwie Zaolzie zamieszkane przez Polaków, znalazło się poza granicami Polski. Granica wschodnia uformowana została głównie w rezultacie wojny 1920 roku. Polacy nie wyobrażali sobie odrodzonej Rzeczypospolitej bez Kresów Wschodnich. Odsunięcie sowieckiej Rosji jak najdalej na wschód, uważano za postulat tożsamy z polską racją stanu. Dwa największe miasta kresowe, Lwów i Wilno, pojmowane były jako ostoje polskości; przesądzały o polskości Kresów i wpływały na potencjał państwa.

więcej

Sugestie państw zachodnich sprowadzające się do pozostawienia w granicach Polski wyłącznie ziem zamieszkałych przez ludność Polską, to znaczy operujące kryterium etnicznym, w ogóle nie były brane pod uwagę. W wypadku Wilna przekonanie to przełożyło się na konflikt z Litwą. Zajęcie miasta w 1920 roku przez dywizję gen. Lucjana Żeligowskiego zostało przez Litwinów potraktowane jako zabór, z którym nie mogli się pogodzić. Po inkorporacji Wileńszczyzny II Rzeczypospolita zajmowała obszar 386 tysięcy kilometrów kwadratowych, należąc pod względem obszaru do największych państw europejskich.

Prof. Rafał Habielski

Prof. Janusz Odziemkowski: Polska upadała w huku dział i powstawała w wyniku wojen

Polska, ale jaka?

- W 1918 roku stanęliśmy przed pytaniem, jaka ma być Polska na mapie. Polskę trzeba było budować, będąc w konflikcie z każdym z sąsiadów – tłumaczył prof. Paweł Wieczorkiewicz. (PR, 2004)

00:00

06:38

Kocioł etnicznie-polityczny

- Relacje narodowościowe w Wolnym Mieście Gdańsk nie były łatwe – mówiła dr Joanna Szymoniczek, historyk, badaczko stosunków polsko-niemieckich. (PR, 2018)

00:00

09:03

Kluczem była Ukraina

- Piłsudski nie dążył do określenia dokładnej granicy wschodniej, ale utworzenia związanej z Polską, niepodległej Ukrainy – mówił prof. Andrzej Garlicki. (PR, 14.08.2000)

00:00

20:08

Polacy wkraczają do Wilna

- Po tajnych ustaleniach z Piłsudskim gen. Żeligowski ruszył w stronę Wilna. Oficerowie nie wiedzieli, że biorą udział w zaplanowanym buncie - mówił prof. Henryk Wiesner. (PR, 1998)

00:00

10:12

Sprawa Zaolzia

- Polska nie liczyła się z możliwością ataku ze strony czeskiej, więc na Śląsku Cieszyńskim nie trzymała wojska. Tym bardziej, że prowadziła wojnę z bolszewikami – mówił prof. Tadeusz Kisielewski. (PR, 1998)

00:00

09:39

Historia powstań śląskich

- Korfanty rozegrał w sposób mistrzowski sprawę Śląska, stosując politykę, a w miarę konieczności wystąpienie zbrojne – wyjaśniał prof. Paweł Wieczorkiewicz. (PR, 2001)

00:00

06:57

Wojna z Ukraińcami

- Polacy nie chcieli oddać prastarego polskiego Lwowa w ręce ukraińskie. Dla Piłsudskiego było korzystniejsze politycznie rozwiązać spór o Lwów rękami mieszkańców – wyjaśniał prof. Paweł Wieczorkiewicz. (PR, 2001)

00:00

05:58

Jedyne zwycięskie

- W pełni udane powstanie polskie, świetnie przygotowane i przeprowadzone militarnie i politycznie – mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz. (PR, 2001)

00:00

04:11

Lwów obroniły dzieci i młodzież

- Z ulic, placów, skwerów ekshumowano tysiące poległych. Miasto dostało Krzyż Virtuti Militari – mówił Witold Szolginia, autor gawęd radiowych o Lwowie. (PR, 24.11.1991)

00:00

05:12

więcej

Kształtowanie
Granic II Rzeczpospolitej

Wspomnienia świadków

Odsiecz Wilna

Zaślubiny z morzem

Plebiscyt na Warmii i Mazurach

Powstanie Wielkopolskie

Warszawa – przyjazd Piłsudskiego

Rząd Daszyńskiego w Lublinie

Powstania Śląskie

Walki o Lwów

Spór o Śląsk Cieszyński

Section020

Section025