- Podejrzewano, że moze już w XV w. miały pojawiać się ślady rytmów mazurkowych. Jednak w piśmie udokumentowane są one dopiero w wieku XVI – wspominał dr hab. Tomasz Nowak, zwracając uwagę na wysoce możliwe powiązanie mazurkowego rytmu z… akcentacją w języku polskim. – Jak twierdził Jan Stęszewski, muzykolog badający genezę rytmów mazurkowych, wtedy też przyjęliśmy akcentowanie na przedostatnią sylabę… Ciekawe jest to, że tam, gdzie zachowała się w naszym kraju akcentacja na pierwszą sylabę, bardzo dobrze czuje się piesi w metrum parzystym! - Teoria paroksytonezy, głosząca, że rytm mazurkowy wywodzi się z rytmiki słowa polskiego, jest ogólnie przyjęta wśród muzykologów.
Kolejnym ciekawym tropem mazurkowej genezy jest hipoteza jakoby trójkowy rytm zrodził się na zachodzie naszego kraju, dopiero później rozwijając się na Mazowszu. Teorię tę na podstawie analizy rytmicznej z całego kraju wysnuł Ludwik Bielawski. Profesor Bielawski zwracał także uwagę na „odtaktowość” rytmów mazurkowych, choć – jak wskazuje dr hab. Nowak – można to uznać za ogólną cechę melodii polskich.
A jak wyglądała relacja miedzy dworskim mazurem, a wiejskim mazurkiem? Czy rzeczywiście, choć źródło jest wspólne, można mówić o tym samym idiomie?
- To najtrudniejszy element całej układanki. Bardzo chcielibyśmy, by było tak, że nazwa pozwala nam uporządkować świat, określić konkretne zjawisko – śmiał się dr hab. Tomasz Nowak – ale pamiętajmy, że tańce te funkcjonowały w różnych regionach, następowały przesunięcia, gdy coś występowało w Polsce, potem trafiało za granicę, później wracało w zmienionej już formie. Zacznijmy od zagadnień związanych z muzyką wiejską. Mazurek występuje tam w określonym tempie, mniejszym, niż oberek, większym, niż kujawiak. Ale poza obszarem Mazowsza pojawiają się tańce czy melodie, które zaczyna się określać mazurkiem, choć nie są one utrzymane w tym tempie. Tu następuje przesunięcie tego terminu na określenie czegoś, co pochodzi z ziem Mazurów, czyli z Mazowsza…
Z kolei czas Wielkiej Emigracji (I poł. XIX w.), gdy Polacy pojawiali się m.in. w Saksonii czy Francji, wraz z nimi pojawiały się tańce. Francuzi opracowali łatwiejsze wersje polskich tańców. Nazwali je La Mazurka. Mazurka znów trafiła na polskie dwory, z czasem nazwa znów została zmieniona na „mazurek”. Jednym słowem, termin „mazurek” określa różne zjawiska, w zależności od regionu i czasu jego wpływów. Co więcej , elementy ludowe przenikały się z dworskimi.
A Chopin? Podczas swoich peregrynacji poznał wiejskiego kujawiaka, na salonach osłuchiwał się z mazurem, oberki zasłyszał na mazowieckich i kujawskich wsiach. Wszystkie trzy formy muzyczne wpływały na jego twórczość.
Czy istnieją wyznaczniki, które mniej osłuchanym z polskimi melodiami pozwolą uporządkować systematykę tańców polskich? Doktor hab. Tomasz Nowak podpowiada:
- Na pewno zgodzimy się co do tego, że zagęszczenie na początku taktu jest dobrym wyznacznikiem dla wszystkich tych tańców. Oczywiście, w oberku dodatkowo pojawiają się bardzo „motoryczne” takty, a w kujawiaku może pojawić się zagęszczenie również na końcu taktu. Jednak zagęszczenie na początku, odtaktowość i trójmiarowość to wyjątkowe wyznaczniki dla polskich tańców.
Książka dr. hab. Tomasza Nowaka pt. „Mazurek” to trzecie po „Polonezie” i „Krakowiaku” wydawnictwo przybliżające strukturę polskich melodii. Warto dodać, że dostęp do niego jest całkowicie otwarty. Tych, którzy chcą zgłębić tematykę mazurków zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej Fundacji Memo i ściągnięcia elektronicznej wersji książki.
W audycji pojawiły się także nagrania muzyki ludowej w wykonaniu tradycyjnych harmonistów, m.in.: Sławomira Czekalskiego, Stanisława Stępniaka oraz Józefa Porczka. Ponadto nagrania Kapeli Maliszów. Słuchaliśmy także mazurków chopinowskich w wykonaniu Janusza Olejniczaka.
Dr hab. Tomasz Nowak: etnomuzykolog, antropolog tańca. Wykładowca Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego. Aktywny folklorysta, współpracujący z szeregiem instytucji kulturalnych w Polsce. Jest członkiem International Council for Traditional Music (Unesco), Polskiej Sekcji Conseil International des Organisations de Festivals de Folklore et d'Art Traditionnels oraz Sekcji Muzykologów Związku Kompozytorów Polskich
***
Tytuł audycji: Chopin na ludowo
Prowadził: Kuba Borysiak
Data emisji: 25.01.2022
Godzina emisji: 20.00
