220 lat Orderu Virtuti Militari

Najmłodszą osobą uhonorowaną odznaczeniem był, poległy w walkach z Ukraińcami o Lwów, 13-letni Antoni Petrykiewicz.

Virtuti Militari z 1792 roku

Foto: wikipedia

18 czerwca mija 220. rocznica ustanowienia Orderu Virtuti Militari. Najwyższe polskie odznaczenie wojskowe wprowadzono dla uczczenia zwycięstwa w bitwie pod Zieleńcami, podczas wojny w obronie Konstytucji 3 Maja.

Virtuti Militari jest najstarszym orderem wojskowym przyznawanym na świecie do chwili obecnej. Pomysł ustanowienia odznaczenia za zasługi wojenne zrodził się w trakcie trwającej od 18 maja 1792 roku wojny polsko-rosyjskiej. Inicjatorem był król Stanisław August. 12 czerwca pisał on w liście do swego bratanka, księcia Józefa Poniatowskiego: "Przyszło mi do głowy przesłać ci rodzaj medali owalnych, które z jednej strony mieścić będą moje imię, a z drugiej napis Virtuti Militari (...) Będą to medale srebrne dla szeregowych, a złote dla oficerów".
Pierwsze medale z napisami "Virtuti Militari" na rewersach (łac. Cnocie Wojskowej lub Dzielności Żołnierskiej) wybito 15 czerwca w Warszawie. Na awersach medali znajdował się napis "SAR" (Stanislaus Augustus Rex) oraz wizerunek korony królewskiej i dwóch gałązek palmowych. Trzy dni później wojska polskie stoczyły z Rosjanami, okupioną ciężkimi stratami, ale zwycięską bitwę pod Zieleńcami. Był to pierwszy tryumf naszego oręża od czasów odsieczy wiedeńskiej Jana Sobieskiego w 1683 roku.
Po bitwie dowodzący armią polską ks. Poniatowski sporządził rejestr osób, które wyróżniły się męstwem w walce, a następnie przesłał go do Stanisława Augusta. 22 czerwca przebywający w obozie pod Kozienicami ks. Poniatowski otrzymał od króla odpowiedź zwrotną. "(...) z największym pośpiechem posyłam Ci dwadzieścia medalów złotych, oznaczonych dewizą Virtuti Militari, dla znaczniejszych oficerów, którzy odznaczyli się w ostatnich bitwach obecnej kampanii" - pisał król.
Czynił także uwagi co do sposobu noszenia orderu - "na wierzchu sukni" - oraz tłumaczył: "jeżeli czas i okoliczności pozwolą, ustanowię instytucję formalną orderu wojskowego". Obok ks. Poniatowskiego na liście desygnowanych do odznaczenia orderem pierwszej klasy znajdowało się 15 osób (4 złote medale król przysłał dodatkowo), w tym m.in.: generałowie Tadeusz Kościuszko i Michał Wielhorski oraz książę Eustachy Sanguszko. Wręczenie medali odbyło się 25 czerwca w obozie wojsk polskich w Ostrogu na Wołyniu.

Zmienne losy orderu

W końcu sierpnia 1792 roku konfederacja targowicka unieważniła order, który przywrócony został w listopadzie następnego roku przez sejm grodzieński. Zniesienie odznaczenia nastąpiło w styczniu 1794 , na mocy decyzji naciskanej przez Rosjan Rady Nieustającej.
Order reaktywowano pod koniec 1806 roku. Po utworzeniu przez Napoleona Bonapartego Księstwa Warszawskiego odznaczenie zmieniło nazwę na Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego. Zmodyfikowano także jego wygląd - napis "SAR" zastąpiono dewizą "Rex et Patria" (Król i ojczyzna). W 1815, gdy powstało Królestwo Polskie, odznaczenie zmieniło nazwę na Order Wojskowy Polski. W 1831 roku powstańcy listopadowi przywrócili nadawanie Orderu Virtuti Militari w pierwotnej wersji. Po klęsce powstania car Mikołaj I zniósł order.

W II Rzeczpospolitej

Restytucja orderu miała miejsce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Ustawa z 1 sierpnia 1919 przywracała Order Wojskowy Virtuti Militari, który zachowywał 5 klas i kształt krzyża. Na jego odwrotnej stronie umieszczono napis "Honor i Ojczyzna". 25 marca 1933 roku, na mocy kolejnej ustawy sejmowej, nazwę odznaczenia zmieniono na Order Wojenny Virtuti Militari. Nowym elementem była, umieszczona na rewersie krzyża, data "1792".

Za komuny

W okresie PRL order zmienił swój wygląd; z krzyża usunięto koronę i dołączono napis "PRL". Zniesiono kapitułę orderu, nadawała go Rada Państwa (do 1952 roku czynił to prezydent Bolesław Bierut). W 1960 zmieniono nazwę na Order Virtuti Militari.

Order odzyskał swój kształt sprzed II wojny światowej dopiero po upadku komunizmu w Polsce. Przywrócono wówczas kapitułę orderu i ustalono, że będzie on nadawany wyłącznie w czasie wojny lub maksymalnie 5 lat po jej zakończeniu.
Kawalerami orderu byli m.in. marszałkowie: Louis Davout, Józef Piłsudski, Ferdynand Foch, a także wielu polskich i zagranicznych dowódców wojskowych oraz zwykłych żołnierzy - uczestników m.in. wojny polsko-bolszewickiej, kampanii 1939 roku, żołnierzy AK i PSZ na Zachodzie. Najmłodszą osobą uhonorowaną odznaczeniem stal się, poległy w walkach z Ukraińcami o Lwów, 13-letni Antoni Petrykiewicz.
Po 1945 roku order przyznano marszałkom Konstantemu Rokossowskiemu i Michałowi Roli-Żymierskiemu. Otrzymali go także gen. Iwan Sierow, oficer NKWD ponoszący współodpowiedzialność za mord katyński, oraz sekretarz generalny KPZR Leonid Breżniew. Nominacje te wywołały powszechne oburzenie i zostały anulowane przez pierwszego prezydenta III RP Lecha Wałęsę.
Order nadawano także m.in. sztandarom i miastom - otrzymały go Lwów, Warszawa i francuskie Verdun. Orderem Wojennym Virtuti Militari odznaczono około 26 tysięcy osób.