8 lutego 1867 roku w wyniku przeprowadzonej reformy konstytucyjnej w miejsce Cesarstwa Austriackiego ustanowiona została dualistyczna monarchia Austro-Węgier.
Odtąd kraj oficjalnie składał się z dwóch części, dla których granicą wewnętrzną była rzeka Litawa: części austriackiej (potocznie nazywanej Przedlitawią) i węgierskiej (Zalitawii). Łączyła je unia realna, wspólna polityka zagraniczna, monetarna i celna. Głową państwa był odtąd przedstawiciel dynastii Habsburgów, który łączył tytuł cesarza Austrii z tytułem króla Węgier. Osobne odtąd miały być parlamenty, rządy i sądownictwo.
Konieczne reformy
Cesarstwo Austriackie wchodziło w drugą połowę XIX wieku jako pokaleczony anachronizm. Po wojnach napoleońskich nastąpiło przekształcanie się monarchii absolutnych w parlamentarne i odrodzenie państw narodowych. W tym zmieniającym się świecie Austria – wielonarodowa mozaika rządzona przez Habsburgów była przeżytkiem. Najpotężniejszym wstrząsem była rewolucja na Węgrzech w 1848 roku. Dążenia niepodległościowe Madziarów udało się stłumić tylko dzięki pomocy Rosji. Węgierskie dążenia narodowowyzwoleńcze stanowiły jednak ciągłe zagrożenie dla integralności monarchii.
Problemy z Węgrami nie były jedynymi, z którymi musiał poradzić sobie Wiedeń. W wyniku wojny austriacko-francuskiej Austria straciła wpływy w północnych Włoszech z wyjątkiem Wenecji. Kontrolę nad nią i wpływy w państewkach niemieckich Habsburgowie utracili natomiast wskutek wojny austriacko-pruskiej w 1866 roku.
- Te problemy stawiały w złym świetle nie tylko państwo jako takie, cierpiał także autorytet cesarza, bądź co bądź uosabiającego cesarstwo, co nie znaczy, że za wszystko odpowiadającego. Militarne porażki Austrii spowodowały nie tylko zachwianie wiary w militarne umiejętności Franciszka Józefa, jak i jego talenty dyplomatyczne, a upadek prestiżu władzy królewskiej w wielonarodowym kraju mógł mieć fatalne następstwa - wskazywał prof. Rafał Habielski w audycji Agnieszki Steckiej z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej - Austria".
09:53 cesarsko-królewskie austro-węgry___.mp3 Cesarsko-królewskie Austro-Węgry - audycja Agnieszki Steckiej z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej - Austria". (PR, 28.03.2001)
Franciszek Józef – król czy urzędnik?
Od dyplomu październikowego do patentu lutowego
Przed powstaniem Austro-Węgier w cesarstwie ścierały się ze sobą dwie koncepcje. Jedna zakładała pozostawienie dużych kompetencji władzom centralnym, druga optowała za federalizacją państwa.
Próbą kompromisu był projekt Agenora Gołuchowskiego, który w 1859 roku został ministrem spraw wewnętrznych, a później premierem. Gabinet Gołuchowskiego przeprowadził reformę państwa w kierunku przekształcenia go w kraj federacyjny. Tzw. dyplom październikowy z 1860 roku dzielił władzę ustawodawczą na szczeblu centralnym między cesarza i Radę Państwa, przyznawał jednocześnie duże uprawnienia sejmom krajowym, czyli prowincjonalnym.
Tak duża federalizacja państwa została jednak cofnięta w tzw. patencie lutowym z 26 lutego 1861 roku. Dokument przekształcał ustrój w monarchię parlamentarną, z dużymi kompetencjami Rady Państwa – dwuizbowego parlamentu złożonego z Izby Panów (do której trafiali krewni cesarza, biskupi, arystokraci i zasłużeni dla państwa) i Izby Posłów/Delegatów (zasiadali w niej przedstawiciele sejmów krajowych).
- Przegrana wojna z Prusami w 1866 roku dowiodła, że proces reformowania państwa musi przebiegać dalej. Dowiodła także, że poczucie stabilności i bezpieczeństwa wewnętrznego dać może nie tylko postępujący proces budowy ciał przedstawicielskich, ale także zasadnicza przebudowa polityki wobec Węgrów - wyjaśniał gość audycji.
Madziaryzacja
Przekształcenie państwa w Austro-Węgry zostało przyjęte przez większość Madziarów z zadowoleniem. Uznanie dawnych przywilejów szlachty węgierskiej przez Habsburgów i traktowanie Ziem Korony Św. Stefana na preferencyjnych warunkach w polityce fiskalnej państwa (Węgry odpowiadały za 30 proc. wpływów do wspólnej kasy) uznawane było za zwycięstwo sprawy narodowej.
Symboliczne znaczenie miał fakt, że cesarz zgodził się, by na czele rządu węgierskiego stanął Gyula Andrássy, bohater powstania, za udział w nim zaocznie skazany na karę śmierci. Niezadowolenie okazywały jedynie kręgi emigrantów po nieudanym powstaniu 1848 roku, marzących o pełnej niepodległości.
- Węgrzy poczuli się u siebie, brali odpowiedzialność za stabilność i rozwój państwa. Na terenie węgierskiej części monarchii zamieszkiwały narody, które coraz głośniej upominały się o swoje prawa. Od 1867 roku był to problem wyłącznie Węgier – wskazywał prof. Rafał Habielski. - Narody te poddawane były madziaryzacji, który to zabieg z różnych punktów widzenia nie był rozwiązaniem ani dobrym, ani dalekowzrocznym, doraźnie wybawiał jednak od kłopotu Wiedeń.
Rozpad Austro-Węgier – świt narodów
Ugoda, która doprowadziła do przekształcenia Cesarstwa Austriackiego w Austro-Węgry pozwoliła dotrwać państwu aż do końca I wojny światowej. Kataklizm, który doprowadził do zawalenia się cesarsko-królewskiego państwa i upadku autorytetu monarchii uwolnił jednocześnie tendencje odśrodkowe i dążenie narodów wchodzących w skład państwa austrowęgierskiego do samostanowienia.
bm
