Stanisław Małachowski. Wzór uczciwego polityka w dobie rozbiorów

Małachowski był wzorem męża stanu w trudnym momencie upadku Rzeczpospolitej Obojga Narodów oraz upadku moralności ówczesnych polityków. – To był człowiek uczciwy i z charakterem, w czasach, kiedy uczciwości i charakteru nie starczało uczestnikom życia politycznego – mówił prof. Jarosław Czubaty w audycji Polskiego Radia z 2001 roku.

Portret Stanisława Małachowskiego autorstwa François-Xaviera Fabre.

Foto: Wikimedia Commons/domena publiczna

24 sierpnia 1736 roku urodził się Stanisław Małachowski, marszałek Sejmu Wielkiego i jeden ze współautorów Konstytucji 3 maja. Należał do jednych z najbardziej szanowanych obywateli Księstwa Warszawskiego, tych, którzy desperacko próbowali ocalić niepodległość Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Konstytucja 3 maja - zobacz serwis specjalny

Polski Arystydes

Stanisław Małachowski pochodził ze znaczącego rodu magnackiego osiadłego na dobrach ziemskich w Końskich. W młodości rozpoczął karierę wojskową i przez krótki czas służył jako rotmistrz chorągwi pancernej, szybko jednak doszedł do wniosku, że lepiej przysłuży się krajowi jako polityk.

Swoją karierę w służbie publicznej rozpoczął od objęcia posady starosty sądeckiego. W 1764 roku został posłem na sejm koronacyjny, który obrał na królewski tron Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Stanisław Małachowski dał się poznać przede wszystkim jako rzetelny i uczciwy administrator sądownictwa. Już w 1764 roku wszedł w skład Asesorii Koronnej, a po kilku latach został marszałkiem Trybunału Głównego Koronnego.

– Jednak nie bez powodu zyskał sobie przydomek polskiego Arystydesa i to w czasach, kiedy można było postawić wiele zarzutów wymiarowi sprawiedliwości w Rzeczpospolitej Obojga Narodów – mówił prof. Jarosław Czubaty w audycji Andrzeja Sowy.

Posłuchaj

14:20 stanisław małachowski ___4664_01_iv_tr_0-0_1081116023f0447e[00].mp3 Konserwatysta czy reformator? Na temat postaci Stanisława Małachowskiego w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie" dyskutują historycy: dr Jan Sałkowski i prof. Jarosław Czubaty. (PR, 19.12.2001) 

Arystydes był starożytnym ateńskim politykiem, który zapisał się na kartach historii jako wyjątkowo uczciwy urzędnik. To porównanie pokazuje jak bardzo Małachowski był ceniony przez sobie współczesnych.

Aż do czasu obrad Sejmu Wielkiego pozostawał na uboczu wielkiej polityki. Cieszył się jednak szacunkiem Stanisława Augusta, o czym świadczyło chociażby to, że Małachowski był hojnie obdarowywany królewskimi odznaczeniami – Orderem Orła Białego oraz Orderem świętego Stanisława.

Współtwórca Konstytucji 3 maja

W 1788 roku został wybrany posłem z województwa sandomierskiego na sejm, który miał zyskać miano Sejmu Wielkiego. Małachowski doprowadził do zawiązania konfederacji, która uniemożliwiała zerwanie obrad oraz został obrany marszałkiem sejmu.

Konstytucja 3 maja - dzieło oświeconych monarchistów

Stanisław Małachowski był jednym z członków stronnictwa reformatorskiego na Sejmie Wielkim. Dostrzegał konieczność polepszenia sytuacji mieszczan i chłopów oraz głębokiej naprawy stanu państwa. Plan przeprowadzenia reform dojrzał ostatecznie do pomysłu spisania ich w formie konstytucji regulującej nowe zasady ustrojowe.

Zarys projektu ustawy rządowej, która po czasie została przyjęta pod nazwą Konstytucji 3 maja, powstał w należącym do Małachowskiego Pałacu Czapskich, dzisiejszej siedzibie Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

– Tam się odbywały nocą tajne spotkania, do których Małachowski zaprosił Ignacego Potockiego, posła ziemi krakowskiej Stanisława Sołtyka, Juliana Ursyna Niemcewicza, Hugona Kołłątaja i kilku zaufanych posłów – mówił przewodnik warszawski Artur Stachowski w audycji Sławy Bieńczyckiej z cyklu "Cztery pory roku". – Ale szybko doszli do wniosku, że potrzebny im będzie król Stanisław August Poniatowski.

Posłuchaj

12:28 [ PR1]PR1 (mp3) 2 maj 2016 11_21_41.mp3 Spacer śladami Konstytucji 3 Maja w audycji Sławy Bieńczyckiej z cyklu "Cztery pory roku" poprowadził przewodnik warszawski i varsavianista Artur Stachowski. (PR, 02.05.2016)

Grupa twórców konstytucji porozumiała się z królewskim sekretarzem, księdzem Scipionem Piattolim, który przekonał Stanisława Augusta do wzięcia udziału w pracach nad ustawą. Tajne obrady przeniosły się do pokoju Piattolego na Zamku Królewskim. Starania reformatorów przyniosły skutek 3 maja 1791 roku, kiedy Konstytucja została uchwalona przez sejm.

Po wybuchu w 1792 roku wojny z Rosją w obronie konstytucji Małachowski sprzeciwił się decyzji króla o przystąpieniu do konfederacji targowickiej i potępił plany jakichkolwiek układów z targowiczanami. Odmówił także wsparcia insurekcji kościuszkowskiej, obawiając się radykalizmu powstańców.

Premier Księstwa Warszawskiego

Stanisław Małachowski powrócił do polityki w momencie pojawienia się nadziei na odrodzenie niepodległej Polski wraz z podbojami Napoleona Bonapartego. Cesarz Francuzów wezwał go w grudniu 1806 roku do Warszawy i zaoferował mu objęcie stanowiska prezesa Komisji Rządzącej, która była tymczasowym rządem Księstwa Warszawskiego.

Małachowski niemal rok później został już prezesem ukonstytuowanej Rady Ministrów. Nie potrafił się jednak odnaleźć w nowej rzeczywistości i zrezygnował z urzędu już pod koniec 1807 roku.

– Tak przywiązał się do Konstytucji 3 maja, że koniecznie chciał uprosić Napoleona, żeby jednak ustrój Księstwa Warszawskiego opierał się o tę konstytucję. Tak jakby nie zauważył, ze rzeczywistość uciekła, a konstytucja nie przystawała do ideałów, które niosła ze sobą Francja – oceniał dr Jan Sałkowski.

– Trudno się jednak dziwić Małachowskiemu, który był przyzwyczajony do państwa zdecentralizowanego, taniego, z małą liczbą urzędników i to w dodatku niezawodowych i stanął wobec narzuconego z zewnątrz państwa scentralizowanego z silną władzą wykonawczą i armią urzędników – dodawał jednak drugi gość audycji, prof. Jarosław Czubaty.

sa