Kłopot z ciałem marszałka Piłsudskiego, czyli konflikt wawelski

23 czerwca 1937 roku kardynał Adam Sapieha zdecydował o przeniesieniu szczątków zmarłego dwa lata wcześniej Józefa Piłsudskiego z krypty św. Leonarda pod Wieżę Srebrnych Dzwonów.

Przedstawiciele Związku Peowiaków przy sarkofagu marszałka Józefa Piłsudskiego w krypcie św. Leonarda na Wawelu, czerwiec 1935

Foto: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Wydarzenie to zapoczątkowało tak zwany konflikt wawelski. Decyzja kardynała wywołała szeroką dyskusję wśród publicystów i polityków II RP.

Gdzie zostanie pochowany Marszałek?

Kardynał Sapieha był sceptyczny wobec pochówków na Wawelu. Już w 1916 nie dopuścił do pochowania na Wawelu Henryka Sienkiewicza, o co usilnie zabiegał Ignacy Paderewski. Z kolei w 1927 duchowny wyraził zgodę na złożenie w katedrze prochów Juliusza Słowackiego pod warunkiem, że będzie to ostatni tego typu pochówek.

Gdy 12 maja 1935 w Belwederze zmarł Józef Piłsudski, władze zdominowane przez piłsudczyków domagały się pochowania marszałka na Wawelu. Sam marszałek, który jeszcze osiem lat wcześniej zawarł umowę z Sapiehą, godząc się na zaprzestanie nowych pochówków na Wawelu, napisał w swym testamencie:

"Nie wiem, czy nie zechcą mnie pochować na Wawelu. Niech! Niech tylko moje serce wtedy zamknięte schowają w Wilnie gdzie leżą moi żołnierze, co w kwietniu 1919 roku mnie jako wodzowi Wilno jako prezent pod nogi rzucili. Na kamieniu czy nagrobku wyryć motto wybrane przeze mnie dla życia - Gdy mogąc wybrać, wybrał zamiast domu/ Gniazdo na skałach orła, niech umie/ Spać, gdy źrenice czerwone od gromu/ I słychać jęk szatanów w sosen zadumie/ Tak żyłem. - A zaklinam wszystkich, co mnie kochali, sprowadzić zwłoki mojej matki z Sugint Wilkomirskiego powiatu do Wilna i pochować matkę największego rycerza Polski nade mną. Niech dumne serce u stóp dumnej matki spoczywa. Matkę pochować z wojskowymi honorami, ciało na lawecie i niech wszystkie armaty zagrzmią salwą pożegnalna i powitalną tak, by szyby w Wilnie się trzęsły. Matka mnie do tej roli jaka mnie wypadła chowała. Na kamieniu czy nagrobku mamy wyryć wiersz z 'Wacława' Słowackiego zaczynający się od słów 'Dumni nieszczęściem nie mogą' Przed śmiercią Mama mi kazała to po kilka razy dla niej czytać."

Podczas nocnych obrad nadzwyczajnego posiedzenia Rady Ministrów, które zwołano na wiadomość o śmierci marszałka, zdecydowano o jego pogrzebie na Wawelu. Kardynał Sapieha wyraził na to zgodę już 13 maja, podczas rozmów z generałem Bolesławem Wieniawą-Długoszowskim.

To była największa taka uroczystość w historii Polski. 85 lat temu odbył się pogrzeb Józefa Piłsudskiego.

Ostatecznie szklaną trumnę z ciałem marszałka, ubranym w błękitny mundur, złożono w krypcie św. Leonarda 18 maja. To było jednak dla gospodarza katedry rozwiązanie tymczasowe, o czym świadczy treść jego czerwcowego listu do prezydenckiego kapelana, ks. Jana Humpoli.

"Chciałbym prosić Księdza o zapytanie się Pana Prezydenta, jakie są jego dalsze życzenia w sprawie definitywnego złożenia zwłok Marszałka" - pisał Sapieha.

Kłopotliwa trumna

W korespondencji z generałem Wieniawą-Długoszowskim z początku listopada 1935 roku kardynał Sapieha namawiał do zmiany lokalizacji trumny. Najpierw optował za budową odrębnego mauzoleum w bezpośredniej bliskości katedry, a następnie sugerował przeniesienie szczątków marszałka pod Wieżę Srebrnych Dzwonów.

17 czerwca 1937 roku kardynał Sapieha postawił generała Wieniawę-Długoszowskiego przed faktem dokonanym. W liście do niego wyjaśniał, że podjął decyzję o przeniesieniu zwłok marszałka pod Wieżę Srebrnych Dzwonów, co miało związek z wizytą na Wawelu króla Rumunii Karola II. Ten - uzasadniał kardynał Sapieha - jako "schizmatyk" nie mógł przejść przez katedrę, a chciał oddać hołd zmarłemu Piłsudskiemu. Do wieży Srebrnych Dzwonów można było za to wejść z zewnątrz.

W nocy z 23 na 24 czerwca nastąpiło przeniesienie zwłok Piłsudskiego. W uzasadnieniu swej decyzji Sapieha pisał w liście do prezydenta Mościckiego:

"Bardzo mi przykro, że ja muszę bronić właściwej czci zwłok Pana Marszałka Józefa Piłsudskiego. W obecnej chwili są one w nieposzanowaniu z powodu wilgoci panującej w krypcie św. Leonarda. Nowa krypta jest sucha... (...) Ze względu też na katedrę, która jest skarbem narodu całego, utrzymanie dzisiejszego stanu rzeczy jest niemożliwe, a coraz nowe pomysły i projekty nakazują zrobić to bezzwłocznie".

Tymczasem władze państwowe i zwolennicy marszałka zaczęli protestować, organizowano demonstracje uliczne. Sapiesze zarzucano obrazę majestatu Rzeczypospolitej oraz naruszenie kultu marszałka. Przeciwnicy kardynała chcieli pozbawić go nawet obywatelstwa polskiego i wygnać z kraju.

Sapieha wystosował do prezydenta jeszcze dwa listy, w których bronił swojego stanowiska. W ostatnim z nich, datowanym na 11 lipca, pisał, że jego celem nie była obraza "Godności Pana Prezydenta". Przyznał, że mimo konfliktu wciąż pozostaje w "należnym i niezmiennym oddaniu" w stosunku do Mościckiego.

Konflikt wawelski zażegnano oficjalnie 20 lipca 1937 roku na posiedzeniu Sejmu. Choć podzielił on Polaków, to pomyślne jego zakończenie zwiastowało zamknięcie sporów o pochówki na Wawelu. W sierpniu w nocie dyplomatycznej Watykan stwierdzał, że groby w kaplicy królewskiej na Wawelu są nienaruszalne, a wszelkie zmiany w tej kwestii zależą od porozumienia między metropolitą krakowskim a prezydentem Polski.