Aleksander Janowski urodził się 20 października 1866 roku w Warszawie. Jego ojcu, jako uczestnikowi powstania styczniowego, skonfiskowano majątek. Ponadto musiał ukrywać się przed władzami carskimi. Po śmierci ojca, synem zajęła się matka, która w poszukiwaniu pracy przeprowadzała się na terenie całego zaboru rosyjskiego. Częste zmiany miejsca zamieszkania rozbudziły ciekawość świata chłopca.
Pierwsze wycieczki
Przełomem w życiu Aleksandra by spacer, na który samotnie wybrał się jako 19-latek. Wędrując pieszo z Zawiercia do Ogrodzieńca, zobaczył, że nadciąga burza. By nie zmoknąć, zatrzymał się w ruinach pobliskiego zamku. Rozszalała ulewa sprawiła, że musiał spędzić w zamku całą noc. Wtedy stwierdził, że budynek, w którym się schronił, jest bardzo interesujący. Pomyślał również o tym, że praktycznie o jego istnieniu wiedzą tylko mieszkańcy okolicznych miejscowości. Zabolało go również to, że regularnie dokonywano na zamku aktów wandalizmu. Aleksander uznał, że warto byłoby stworzyć szansę Polakom z innych zaborów na zobaczenie fortecy. Stwierdził także, że zwiedzanie ciekawych miejsc może być formą krzewienia patriotyzmu i zachęcania rodaków do dbałości o swój kraj.
Krótko po ukończeniu Szkoły Technicznej Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej w Warszawie objął posadę urzędnika Wydziału Mechanicznego Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Sosnowcu. Jako pracownik kolei żelaznych miał zapewnione darmowe przejazdy pociągiem, co wykorzystywał do odbywania licznych wycieczek po Królestwie Polskim. Podczas podróży sporządzał skrupulatne notatki. Grzebał w kronikach, sięgał po literaturę botaniczną, geograficzną i geologiczną. Fotografował, kolekcjonował przedmioty sztuki ludowej. W czasie wolnym od pracy organizował kursy nauki czytania i pisania dla analfabetów. Zebrane przez siebie dane opracowywał książkach, które zawierały rzetelne i unikatowe informacje na temat ciekawych obiektów w kraju i jego przyrodzie. Książki znalazły rzesze czytelników, szczególnie wśród dzieci i młodzieży.
Działalność na rzecz dzieci i młodzieży
W 1890 roku Janowski przeprowadził się do Warszawy. Tam założył towarzystwa śpiewacze dla pracowników kolei. Owocem jego licznych eskapad były wykłady i odczyty, w czasie których dzielił się zdobytą wiedzą z zakresu historii, geografii, botaniki i etnografii. Organizował także wystawy fotograficzne. W kilku warszawskich żeńskich gimnazjach prowadził lekcje krajoznawstwa.
W latach 1900 - 1908 wydał serię przewodników "Wycieczki po kraju", które cieszyły się ogromnym zainteresowaniem czytelników. Na początku XX wieku odbył kilka wypraw do krajów Europy Zachodniej, a tuż przed wybuchem I wojny światowej wybrał się w podróż dookoła świata. Przebywając w Ameryce Północnej, rozpoczął badania nad Polonią amerykańską, czego rezultatem był zbiór artykułów na jej temat.
Jednak największy nacisk kładł na wychowanie patriotyczne dzieci i młodzieży poprzez turystykę, któremu towarzyszyło hasło "przez poznanie kraju do jego ukochania". Od 1902 roku regularnie organizował wycieczki dla najmłodszych. Najpierw po Warszawie i okolicach, a później już po całej Kongresówce. Dobroduszność Janowskiego sprawiła, że dzieci i młodzież wprost lgnęły do niego, nazywając go "wujem".
- W 1915 roku znalazłem w gazecie ogłoszenie o wystawie sztuki kurpiowskiej w jednej z warszawskich księgarni. Poszedłem tam. Zastałem salę pełną ludowych ozdób, a w niej pana Aleksandra Janowskiego, który pytał dzieci, czy znają Warszawę. Zaproponował nam wtedy wycieczki po stolicy i pobliskich miejscowościach - wspominał Antoni Słomczyński w audycji Marii Bobrowskiej "Radiowe portrety rodaków" z 1978 roku.
Jak wyglądały wycieczki organizowane przez Aleksandra Janowskiego? Czego podczas nich mogły nauczyć się dzieci?
18:42 Działalność krajoznawcza Aleksandra Janowskiego. Audycja Marii Bobrowskiej "Radiowe Portrety Polaków" (PR, 13.05.1978) Działalność krajoznawcza Aleksandra Janowskiego. Audycja Marii Bobrowskiej "Radiowe Portrety Polaków". (PR, 13.05.1978)
Początki sformalizowanego ruchu krajoznawczego
W 1905 roku Janowski wpadł na pomysł ujęcia w ramy organizacyjne coraz popularniejszego ruchu turystycznego. W tym samym roku do życia zostało powołane Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Po krótkim czasie oddziały towarzystwa były obecne w różnych miastach Królestwa Polskiego. W przygotowywanych przez nich wycieczkach chętnie brało udział wiele osób: zarówno dzieci, jak i dorosłych.
W stolicy Janowski często organizował spotkania w gmachu Filharmonii Warszawskiej i Ministerstwa Rolnictwa, podczas których dzielił się z licznie przybyłymi gośćmi wspomnieniami z podróży i pokazywał zdjęcia. Często przygotowywał też wieczorki, podczas których deklamował wiersze polskich poetów. Oprawę muzyczną tych imprez zapewniali nastoletni chłopcy wykonujący pieśni patriotyczne i wojskowe.
Aktywność w II RP. Założenie Ligi Ochrony Przyrody
Rok po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, wraz z innymi działaczami i sympatykami Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, założył Państwową Radę Ochrony Przyrody. Redagował też pismo "Ziemia", w którym publikował artykuły dotyczące kultury ludowej. Na co dzień pracował jako urzędnik w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Praca zawodowa nie przeszkodziła mu wydać kilkudziesięciu przewodników turystycznych.
Przewodniki Aleksandra Janowskiego możesz przeczytać na stronach biblioteki Polona.
W 1923 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za działalność patriotyczną. Pięć lat później stanął na czele Komitetu Organizacyjnego Ligi Ochrony Przyrody. Wydał specjalną broszurkę pt. "Chrońmy przyrodę ojczystą", w której podkreślał wagę ekologii. Uważał, że szerokie masy społeczeństwa powinny włączyć w działalność na rzecz ochrony przyrody. Dzięki jego zabiegom założono pierwsze stacje meteorologiczne w Górach Świętokrzyskich. Z ramienia Urzędu Emigracyjnego w 1926 roku odbył podróż do skupisk polonijnych w Ameryce Południowej, gdzie organizował liczne odczyty dla zamieszkałych tam Polaków.
W 1938 roku przyznano mu Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akademii Literatury za zasługi dla dobra polskiej kultury.
Ostatnie lata życia
Aleksander Janowski w czasie II wojny światowej ciężko chorował. Po upadku powstania warszawskiego został wraz z innymi chorymi ze szpitala na ul. Nowowiejskiej w Warszawie przetransportowany do Pruszkowa, a następnie do Komorowa, gdzie zmarł według różnych źródeł 9 lub 14 października. Ekshumowany w 1947 roku, został pochowany w kwaterze zasłużonych na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
seb
