"Matka i serce syna"
Ciało zmarłego w 1935 roku Józefa Piłsudskiego, dowódcy Legionów Polskich, Naczelnika Państwa Polskiego i Marszałka Polski, jeszcze w tym samym roku spoczęło w jednej z krypt Zamku Królewskiego na Wawelu. To bardzo ważne miejsce dla polskiej pamięci – od XIV wieku właśnie tam chowano zmarłych władców Polski.
W 1936 roku serce Marszałka złożono do grobu jego matki na cmentarzu Na Rossie w Wilnie. Grobowiec opatrzono inskrypcją "Matka i serce syna". Zgodnie z wolą Piłsudskiego, wykuto również dwa cytaty z dzieł Juliusza Słowackiego: "Wacława" i "Beniowskiego", m.in.:
Kto mogąc wybrać wybrał zamiast domu
Gniazdo na skałach orła… niechaj umie
Spać – gdy źrenice czerwone od gromu,
I słuchać jęk szatanów w sosen szumie…
Tak żyłem.
Na wileńskiej Rossie
Cmentarz Na Rossie jest zespołem kilku cmentarzy. Pierwsze zapiski o pochówkach w tym miejscu pochodzą z XV wieku, kiedy grzebano tam ofiary różnych epidemii. W XVIII wieku, księża z jednej katolickiej parafii postanowili wybudować zamiejscową nekropolię (wtedy Rossa nie wchodziła w obręb miasta). Nekropolia za cmentarz miejski została uznana dopiero w 1801 roku. Od 1840 roku, kiedy jeden z wileńskich księży zarządził budowę w pobliżu katakumb neogotyckiej kaplicy pogrzebowej, cmentarz zaczęto uznawać za elitarny. Zaczęto chować tam zasłużone dla miasta osoby. W połowie XIX wieku, z powodu braku miejsc na pochówki, powstała tzw. Nowa Rossa. Pochówki organizowano na czterech wzniesieniach: Górce Anielskiej, Literackiej oraz na Wzgórzach: Pomocowym i Południowym.
Charakterystyczne dla tej nekropolii jest ułożenie grobów. Mogiły nie leżą obok siebie na płaskim podłożu. Groby usytuowane są w nieregularnych, kilkumetrowych odległościach od siebie, co sprawia wrażenie, że na cmentarzu panuje nieład.
Więcej o historii cmentarza Na Rossie posłuchaj w archiwalnej audycji "Przestrzenie kultury".
W 1920 roku wybudowano cmentarz wojskowy. Chowano na nim uczestników wojny polsko-bolszewickiej oraz żołnierzy Armii Krajowej. To właśnie tam znajduje się mauzoleum Józefa Piłsudskiego i jego matki – Marii.
Po II wojnie światowej cmentarz na Rossie był stopniowo dewastowany przez wandali przy cichym przyzwoleniu nowych władz. W niektórych grobowcach potrafiono nawet urządzić składy materiałów budowlanych. W latach 50. zniszczono ponadstuletnie katakumby. W 1967 roku nekropolię zamknięto dla nowych pochówków, a dwa lata później wpisano do rejestru zabytków. Od lat 90. cmentarzem opiekuje się Społeczny Komitet nad Starą Rossą, który dba o konserwację nagrobków.
Wśród Orląt Lwowskich
Wileńska Rossa to nie jedyny ważny dla Polaków cmentarz znajdujący się na Kresach Wschodnich. Na Cmentarzu Obrońców Lwowa znajduje się symboliczny grób Tadeusza Rozwadowskiego, generała, szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego podczas wojny polsko-bolszewickiej, Generalnego Inspektora Jazdy. Rozwadowski znalazł się w opozycji do Józefa Piłsudskiego podczas zamachu majowego w 1926 roku. Konsekwencją oporu było aresztowanie i osadzenie w więzieniu, w którym Rozwadowski zmarł w tajemniczych okolicznościach w 1928 roku. Generał w ostatnich chwilach życia wyraził prośbę o pochowanie go we Lwowie. Kiedy w XXI wieku odkryto grób generała, chcąc poddać jego szczątki badaniom, okazało się, że grób jest pusty. Do dzisiaj nie wiadomo, gdzie znajdują się szczątki generała.
Genezy Cmentarza Obrońców Lwowa, nazywanego także Cmentarzem Orląt Lwowskich, należy upatrywać w 1919 roku, kiedy po zakończonych walkach o miasto, zaczęto ekshumować ciała poległych i przywozić je na specjalnie wydzielony obszar przylegający do Cmentarza Łyczakowskiego. Na cmentarzu znajdują się groby uczestników walk o Lwów zmarłych w latach 1918-1920 lub późniejszych. W 1924 roku oddano do uzytku Kaplicę Obrońców Lwowa. W jej podziemiach umieszczono katakumby. Spoczywają w nich bohaterowie walk o Lwów różnej płci, wieku, stanu społecznego i regionu kraju, z którego pochodzili. Na Cmentarzu Orląt, w przeciwieństwie do cywilnej części Cmentarza Łyczakowskiego, groby położone są obok siebie wzdłuż równo wytyczonych alei.
Początki lwowskiego Cmentarza Łyczakowskiego sięgają XVI wieku, kiedy zaczęto grzebać zmarłych w wyniku różnych epidemii. Obecny kształt, z charakterystycznymi nieregularnymi alejami, cmentarz zyskał w połowie XIX wieku. Zwiedzających cmentarz obserwuje ponad 500 aniołów rozmiarów dorosłego człowieka - nagrobnych figurek będących alegorycznym przedstawieniem snu wiecznego. Na cmentarzu oprócz zwykłych mieszkańców chowano także osoby zasłużone. Będąc na tej nekropolii można odwiedzić grób m.in. matematyka Stefana Banacha, pisarek Marii Konopnickiej i Gabrieli Zapolskiej oraz poety Władysława Bełzy. Na Cmentarzu Łyczakowskim znajduje się także zbiorowy grób powstańców styczniowych. Na tej samej nekropolii pochowano również żołnierzy z Ukraińskiej Armii Halickiej.
Posłuchaj wspomnień uczestników walk w Lwów z lat 1918-1919.
Pomnik Chwały
Nad nekropolią dumnie wznosi się odsłonięty w latach 30. monumentalny Pomnik Chwały. Pomnika przed II wojną światową strzegły dwa kamienny lwy, z których jeden pilnował tarczy z napisem "Zawsze wierny". Na tarczy drugiego był wygrawerowny polski orzeł i inskrypcja "Tobie Polsko". Lwy, wraz z pylonami, zostały zburzone przez sowieckie czołgi w 1971 roku. W 2015 roku, lwy na chwilę powróciły na swoje miejsce przy pomniku, jednak pod pozorem konserwacji zostały zdemontowane rok później.
Po II wojnie światowej cmentarz zaczął popadać w ruinę. Na miejscu dawnych pochówków organizowano nowe. Powojenne nagrobki często były wznoszone w niepasującym do architektury cmentarza stylu socrealistycznym. W latach 80. nekropolię zamknięto i wpisano do rejestru zabytków. Obecnie nowe pochówki mogą odbyć się tylko za zgodą dyrekcji cmentarza. Na Cmentarzu Łyczakowskim spoczywa łącznie około 450 tysięcy osób.
Infografika przedstawia miejsca wiecznego spoczynku Ojców Niepodległości.
Na warszawskim Bródnie
Romana Dmowskiego - ojca Narodowej Demokracji, wytrawnego polityka, który przeforsował najważniejsze sprawy odrodzonego państwa polskiego na konferencji pokojowej w Wersalu w 1919 roku – pochowano w 1939 roku w grobie rodzinnym na Cmentarzu Bródnowskim w Warszawie.
W XIX wieku, wraz ze stale zwiększającą się ludnością Warszawy, możliwości grzebalne Cmentarza Powązkowskiego zostały wyczerpane. Z inicjatywy prezydenta stolicy Sokratesa Starynkiewicza, w 1883 roku zakupiono od szpitala Świętego Ducha 65 hektarów gruntu we wsi Bródno, która wtedy graniczyła z Warszawą. Już rok później na nowym cmentarzu odbył się pierwszy pogrzeb. Nekropolia szybko zyskała sobie status cmentarza dla ubogich, których ciała zwożono z całej Warszawy i okolic. Zamożniejsi i zasłużeni dla lokalnej społeczności, wciąż byli chowani na Powązkach. Podniesienie rangi cmentarza nastąpiło dopiero w latach 30., kiedy spoczął tu, zgodnie z własnym życzeniem, kardynał Aleksander Kakowski – jeden z członków Rady Regencyjnej.
W 1939 i 1944 roku nekropolia została zbombardowana przez lotnictwo niemieckie. Podczas II wojny światowej na Cmentarzu Bródnowskim przechowywano broń i amunicję. Odbywały się na nim również szkolenia żołnierzy Armii Krajowej. Wiele osób poszukiwanych przez Gestapo właśnie na tym cmentarzu znajdowało schronienie. Od zakończenia II wojny światowej do dzisiaj, regularnie odbywają się na nim pochówki mieszkańców Warszawy. Obecnie, według szacunków, spoczywa na nim 1,2 miliona osób.
W archikatedrze św. Jana w Warszawie
W stolicy spoczywa również wybitny pianista, premier i delegat na konferencji pokojowej w Wersalu 1919 roku Ignacy Jan Paderewski. Początkowo pochowano go na wojskowym Cmentarzu Narodowym w Arlington, niedaleko Waszyngtonu, po śmierci w 1941 roku. W 1992 roku trumnę z jego prochami sprowadzono do Polski, gdzie spoczęła w krypcie archikatedry św. Jana. Miejsce pochówku wybrano nieprzypadkowo – w tej XIV-wiecznej świątyni odbywały się koronacje i śluby władców Polski, wygłaszał w niej kazania ksiądz Piotr Skarga, tam również została zaprzysiężona Konstytucja 3 maja. Kościół został niemal całkowicie zniszczony podczas II wojny światowej. Po wojnie nastąpiła jego rekonstrukcja. Podczas prac rekonstrukcyjnych, architekci wzorowali się na planach kościoła z XIV wieku, jednak fasada kościoła zyskała nowy wygląd.
Pianista spoczął obok innych osób szczególnie zasłużonych dla Polski: książąt mazowieckich, król Stanisława Augusta Poniatowskiego, arcybiskupów warszawskich (w tym m.in. Augusta Hlonda i Stefana Wyszyńskiego), Henryka Sienkiewicza oraz prezydentów II RP: Gabriela Narutowicza i Ignacego Mościckiego.
W królewskim grodzie
Ignacy Daszyński, działacz niepodległościowy, przywódca Polskiej Partii Socjalistycznej, został pochowany po śmierci w 1936 roku na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Cmentarz Rakowicki to jedna z najważniejszych nekropolii narodowych. Do jej wytyczania przystąpiono już w 1800 roku. Wraz z rosnącymi potrzebami, teren cmentarza stopniowo powiększano. W 1856 roku wzniesiono w miejsce drewnianej, neoklasycystyczną kaplicę Zmartwychwstania Pańskiego. Przez lata na cmentarzu grzebano zarówno zasłużonych krakowian, jak i zwykłych mieszkańców miasta.
Nekropolia posiada wydzielone kwatery, w których spoczywają uczestnicy powstań narodowych, żołnierze Legionów Polskich oraz uczestnicy wojny polsko – bolszewickiej. Na przylegającym do nekropolii, cmentarzu wojskowym przy ulicy Prandoty znajdują się groby żołnierzy poległych w I i II wojnie światowej.
W 1976 roku cmentarz wpisano na listę zabytków. W 1995 roku odsłonięto na nim Pomnik Ofiar Komunizmu, a w 2004 – Pomnik Ofiar Ukraińskiego Ludobójstwa. Na cmentarzu znajduje się łącznie 75 tysięcy grobów.
W Małopolsce
Na terenie Małopolski można odwiedzić także grób Wincentego Witosa. Ten działacz chłopski, przywódca Polskiego Stronnictwa Ludowego i premier Polski, w 1945 roku spoczął w kaplicy grobowej w rodzinnych Wierzchosławicach koło Tarnowa. Kaplica, wybudowana w 1943 roku, znajduje się na cmentarzu podlegającym erygowanej w XIII wieku parafii p.w. Matki Bożej Pocieszenia. Oprócz samego Witosa i jego rodziny w kaplicy pochowano Stanisława Mierzwę, działacza ruchu ludowego i adwokata, obrońcę ludowców w procesach sądowych. Wewnątrz kaplicy znajduje się kolekcja szarf z wieńców złożonych podczas pogrzebu Witosa. Co roku, 31 października – w dniu śmierci przywódcy PSL – przy kaplicy odbywają się uroczystości zwane zaduszkami witosowymi.
Na Górnym Śląsku
Na Śląsku warto wybrać się na cmentarz przy ulicy Francuskiej w Katowicach. W 1939 roku pochowano tam w grobie rodzinnym Wojciecha Korfantego, członka Ligi Narodowej, działacza plebiscytowego i przywódcy III powstania śląskiego.
Nekropolia, zwana śląskimi Powązkami, została założona w 1870 roku obok, założonego wcześniej, cmentarza ewangelickiego. Chowano na niej głównie zwykłych mieszkańców miasta wyznania katolickiego. W dwudziestoleciu wojennym nekropolia stała się najbardziej reprezentacyjnym cmentarzem Katowic, na którym zaczęto grzebać również zasłużone dla Śląska osoby. Dziś wiele osób dziwi się, że tak rozległy cmentarz znajduje się w samym centrum miasta. Trzeba mieć na względzie to, że kiedy zakładano cmentarz w XIX wieku w tym miejscu były tylko pola.
Sandra Błażejewska
