ARR (Analizator Równań Różniczkowych) był komputerem analogowym, za to XYZ można już śmiało nazwać elektronicznym komputerem cyfrowym. Oczywiście osiągnięcia te zawdzięczamy całemu zespołowi naukowców pracujących pod kierunkiem Leona Łukaszewicza, który zadbał też o odpowiednie oprogramowanie dla tych informatycznych zdobyczy polskiej nauki. Wspólnie z zespołem zaprojektował polski system kodowania SAKO, by kilka lat później stworzyć całkowicie polski język programowania EOL.
Dwa światy
Leon Łukaszewicz maturę zdał w 1943 roku - na tajnych kompletach jako uczeń Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie. Ten ambitny młody człowiek odznaczał się również wielkim patriotycznym zaangażowaniem - jako niespełna 21-latek brał czynny udział w Powstaniu Warszawskim w stopniu starszego strzelca Armii Krajowej.
Na początku 2. poł XX w. świat dopiero zaczynał odkrywać maszyny liczące, których moc obliczeniowa predestynowałaby je do miana pierwszy komputerów. A właściwie: dwa napędzające się światy: imperialistyczny Zachód i komunistyczny (czasami zwany postępowym) Wschód przystąpiły do wyścigu technologicznego i militarnego. W wyścigu tym idea stworzenia maszyny liczącej, która spełniałaby funkcje obecnie rozumianego komputera, była niejako fundamentem zwycięstwa. Powszechnie uważano, że w krajach komunistycznych nie było technicznych możliwości produkowania komputerów, choćby ze względu ubogiej bazy materiałowej i właściwych technologii.
Rodzinne tradycje naukowe
Profesor Łukaszewicz, od 1963 roku profesor nadzwyczajny, tytuł profesora zwyczajnego otrzymał w 1978 roku – wypełnił z nawiązką tradycje rodzinne jako matematyk i naukowiec. Dość powiedzieć, że już od poł. XIX w. jego dziadkowie i wujostwo piastowali tytuły doktorów i profesorów matematyki na uniwersytetach i uczelniach politechnicznych.
Młody Leon, idąc rodzinnymi śladami, też odbył podwójne studia wyższe - najpierw w 1948 roku na Wydziale Elektrycznym Politechniki Gdańskiej, a następnie w 1950 na Wydziale Matematyki Uniwersytetu Warszawskiego. Żeby tego było mało, w 1952 roku doktoryzował się na Wydziale Elektroniki Politechniki Warszawskiej.
***
Czytaj także:
***
Grupa Aparatów Matematycznych
W 1948 roku prof. Kazimierz Kuratowski ogłosił zamiar zbudowania elektronicznej maszyny liczącej i w tym celu poszukiwał odpowiedniego zespołu naukowców. Wtedy pojawił się Leon Łukaszewicz wraz z grupą swoich kolegów ze studiów i razem założyli słynny GAM - Grupę Aparatów Matematycznych.
Pracowali wszyscy, ale to Łukaszewicz kierował tymi pracami i był jednym z głównych pomysłodawców poszczególnych rozwiązań. Dlatego też często mówi się o nim jako o twórcy pierwszych polskich komputerów - tych działających i produkowanych później seryjnie, choć w niezbyt licznych seriach. W kilku ośrodkach naukowych w Polsce podejmowano takie próby stworzenia komputerów, ale to GAM doprowadziła do pierwszych w pełni działających jednostek.
Analizator Równań Różniczkowych
Założenie było proste - najpierw przez stworzenie jednostki analogowej przejść do zbudowania cyfrowej maszyny matematycznej, pracując równocześnie nad językiem kodowania tych maszyn.
Zespół GAM najpierw zbudował Analizator Równań Różniczkowych - ARR - czyli ogólnie ujmując komputer analogowy (maszyna ta jest wystawiona do oglądania w warszawskim Muzeum Techniki). Był to rok 1955 i Łukaszewicz wraz z całym zespołem GAM otrzymali pierwszy raz Nagrodę Państwową II stopnia, wręczoną 22 lipca w Święto Odrodzenia Polski.
Uniwersalna Maszyna Cyfrowa
Nie minęły trzy lata i zespół GAM, pracując ściśle nad projektem Łukaszewicza i pod jego kierunkiem, stworzył pierwszy w Polsce elektroniczny komputer cyfrowy o bardzo znaczącej nazwie - XYZ. Co było najwspanialsze to fakt, że komputer ten działał i był największym tego typu osiągnięciem w krajach komunistycznych, gdzie była to pierwsza Uniwersalna Maszyna Cyfrowa.
Oczywiście Związek Radziecki miał komputery znacznie większe od polskiego XYZ, ale to polski wynalazek był od tych radzieckich znacznie lepszy. Choćby ze względu na specjalnie wymyślony przez Łukaszewicza System Automatycznego Kodowania SAKO.
Był on znacznie prostszy, łatwiejszy w użyciu i o wiele szybszy od tych radzieckich. Ten polski Fortran, jak go nazywano, miał jeszcze jedną wyśmienitą cechę: komendy miał w języku polskim, oczywiście bez znaków diakrytycznych, podobne do tych, które używa się w języku codziennym - np. SKOCZ DO, CZYTAJ itp. Skrót nazwy tego języka też ma swoje znaczenie: System Automatycznego Kodowania Operacji.
Język EOL
Łukaszewicz wraz z zespołem GAM przemianowani na ZAM (Zakład Aparatów Matematycznych), a później na IMM (Instytut Maszyn Matematycznych PAN) otrzymali w 1964 roku drugi raz Nagrodę Państwową II stopnia (tez wręczoną 22 lipca). Odznaczenie to było uhonorowaniem zwycięskiej batalii o wdrożenie XYZ do produkcji.
Seryjne jednostki nosiły nazwy: najpierw ZAM-2, a później ZAM-41. Dość powiedzieć, że były wykorzystywane w przemyśle i instytucjach finansowych, jak choćby w bankach czy na przykład w Towarzystwie Ubezpieczeń i Reasekuracji WARTA. Kilka jednostek zakupiły instytuty w NRD.
Jakby tego było mało, oprócz licznych prac naukowych, dydaktycznych i wydawniczych prof. Łukaszewicz zajmował się też tworzeniem języka EOL, którego głównym zadaniem była automatyzacja oprogramowania komputerów. Był to jeden z pierwszych na świecie tego typu języków.
Co ciekawe, zastosowano go w USA do programowania licznych sieci komputerowych, a także przy dwu modelach komputerów IBM.
***
Czytaj także:
***
O osiągnięciach prof. Łukaszewicza można by jeszcze długo pisać. Polskie Towarzystwo Informatyczne w pośmiertnej nocie honorującej dokonania tego naukowa, przypominało:
"W dniu 5 marca 2013 roku zmarł w Warszawie w wieku 89 lat prof. dr inż. Leon Łukaszewicz, emerytowany profesor Instytutu Podstaw Informatyki PAN, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk. Pionier informatyki w Polsce, projektant i konstruktor pierwszej polskiej maszyny analogowej ARR, pierwszego polskiego komputera XYZ i serii komputerów ZAM, w tym komputera tranzystorowego stosowanego m.in. w bankowości. Wybitny specjalista w dziedzinie języków formalnych, współtwórca SAKO - "polskiego Fortranu".
Wykształcił wiele pokoleń naukowców, konstruktorów i programistów, wspierając również kształcenie niewidomych informatyków. Członek-Założyciel Polskiego Towarzystwa Informatycznego (…)."
PP
