27 października 1430 roku zmarł wielki książę Witold Kiejstutowicz, wielki książę litewski, człowiek, który przez pół wieku był na przemian najważniejszym sojusznikiem i rywalem Władysława Jagiełły.
Nie wiadomo kiedy ani gdzie przyszedł na świat. Urodził się w Litwie, zajmującej od czasów jego dziada Giedymina olbrzymie terytorium, ale targanej wewnętrznymi konfliktami. Litewska wersja rozbicia dzielnicowego przynosiła tak opłakane skutki jak polska. Potomkowie Giedymina, wbrew jego testamentowi politycznemu, prowadzili walki o władzę. Wyszli z niej zwycięsko dwaj synowie władcy państwa wielkolitewskiego: Olgierd i Kiejstut. Ten drugi był ojcem Witolda. Tytuł wielkiego księcia przypadł starszemu Olgierdowi i to jeden z jego synów - Jagiełło - miał przejąć po nim władzę.
Wojna domowa na Litwie
Po śmierci Olgierda Kiejstut, książę na Trokach, miał wspierać Jagiełłę w sprawowaniu rządów. Dla nich obu był to niekorzystny układ. Pierwszy pozbyć się rywala postanowił syn Olgierda. Zawarł on z odwiecznym wrogiem Litwy, Krzyżakami, układ w Dawidyszkach. W myśl jego postanowień Jagiełło zobowiązywał się nie wspierać Kiejstuta podczas ataków krzyżackich na domenę stryja. Gdy ten dowiedział się o zdradzie, wybuchła otwarta wojna.
W 1381 roku Kiejstut zdołał zająć stołeczne Wilno i uwięzić Jagiełłę. Zmusił bratanka do przekazania dziedzicznych praw do litewskiego tronu sobie i Witoldowi. W dziejach rywalizacji Jagiełły i Witolda karta odwracała się wielokrotnie. Syn Olgierda zdołał zdobyć poparcie mieszkańców Wilna i odzyskać władzę. Już w kolejnym roku tym razem to Kiejstut i Witold znaleźli się w niewoli Jagiełły. Wkrótce więziony na zamku w Krewie Kiejstut zmarł. Po kraju rozeszły się pogłoski, że nie umarł śmiercią naturalną, a zejść z tego świata pomógł mu bratanek. Witold nie miał zamiaru dzielić losów ojca i w kobiecym przebraniu zbiegł z niewoli w Kownie.
Między państwem zakonnym i Polską
Litewski książę schronienie znalazł na zamku w Malborku. Krok był desperacki, bo spośród sąsiadów Litwy tylko państwo krzyżackie w tamtym czasie ideowo dążyło do zniesienia litewskiej państwowości. Witold przyniósł im możność opanowania Litwy na tacy: nie tylko przyjął chrzest z rąk krzyżackich, ale też podpisał układ, który zakładał, że po wygaśnięciu jego linii całe państwo przejdzie w posiadanie zakonu.
Dzięki poparciu Krzyżaków Witold zajął Troki, dawną siedzibę swojego ojca. Wkrótce jednak - już drugi raz w stosunkowo krótkiej przecież karierze politycznej - Witold zmienił strony i porozumiał się ze swoim stryjecznym bratem. Dowodem wierności było spalenie trzech nadgranicznych krzyżackich twierdz. W zamian odzyskał domenę Kiejstuta (z wyłączeniem Trok). Po powrocie ponownie przyjął chrzest, tym razem w obrządku wschodnim.
- Witold był politykiem, który wyznawał zasadę, że liczą się te słowa, które padną jako ostatnie i do sojuszy nie należy się zbytnio przywiązywać - wskazywał prof. Janusz Tazbir w audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego".
52:48 historyczne spory (1) wielki książę witold___947_06_ii_tr_0-0_989843782993d5c[00].mp3 Wielki Książę Witold - audycja z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego". (PR, 28.10.2006)
Zdrada Witolda unaoczniła Jagielle zagrożenie płynące ze strony Krzyżaków. Pogański książę wiedział, że jedynym rozwiązaniem dla niego jest znalezienie sojusznika i chrzest, który wytrącałby zakonowi główny argument ideologiczny w walce z Litwą. Wybór padł na Polskę, sojusz miało przypieczętować małżeństwo Jagiełły i ówczesnego króla Polski - Jadwigi. W 1385 roku zawarto potwierdzającą te ustalenia unię w Krewie. Już rok później Władysław Jagiełło został królem Polski.
Urażona duma
To, że Jagiełło został zajął tron w Krakowie nie oznaczało, że wyrzekał się władzy na Litwie. W jego imieniu panować miał tam jego brat Skirgiełło. Witold czuł jak władza przecieka mu przez palce i ponownie zwrócił się z prośbą o pomoc do Krzyżaków. Z ich pomocą oblegał nawet Wilno, które o mało co nie wpadło w ręce Krzyżaków.
Jagiełło musiał uspokoić sytuację na Litwie. Postanowił zaspokoić ambicje Witolda. Zgodnie z zawartym w 1392 roku porozumieniem ostrowskim Witold stał się dożywotnim namiestnikiem Władysława w wielkim księstwie. Po jego śmierci prawa do tronu litewskiego miały powrócić do potomków Jagiełły. Dla obu kuzynów był to trudny kompromis.
- Małżeństwo Jagiełły i jego wyprowadzka do Krakowa otwierały przed szlachtą litewsko-ruską perspektywy, że z czasem otrzyma ona te same swobody i przywileje, jakimi cieszyła się szlachta polska. Z drugiej strony Litwini i Rusini obawiali się, że Polacy zdominują wielkie księstwo - wyjaśniał prof. Janusz Tazbir. - Stwarzało to sytuację, w której całkowita destytucja Witolda groziła otwartym buntem i oderwaniem Litwy spod władzy Jagiełły.
Ambitne plany i klęska pod Worsklą
Pierwszym posunięciem Witolda w roli namiestnika Litwy było ujarzmienie Świdrygiełły, młodszego brata polskiego króla, który zagarnął Witebsk i próbował wykroić dla siebie władztwo w centralnej części wielkiego księstwa. Po uporaniu się z problemami wewnętrznymi Witold mógł zacząć porządkować kwestie polityki zewnętrznej państwa. W 1398 roku podpisał z Krzyżakami pokój na wyspie Salin, który za cenę Żmudzi gwarantował mu względny spokój na północno-zachodniej rubieży państwa. Witold, tłumiąc wespół z rycerzami spod znaku czarnego krzyża bunty swoich współziomków, kupował w ten sposób sojuszników i bardzo cenny czas.
Obie te rzeczy były mu potrzebne w realizacji najambitniejszego dotąd celu, jaki postawił sobie władca. Witold przygotowywał wówczas wielką wyprawę (wzięła w niej udział koalicja wojsk litewskich, tatarskich, polskich, krzyżackich i mołdawskich), której celem było osadzenie na tronie Złotej Ordy obalonego chana Tochtamysza. Kiejstutowicz liczył w ten sposób na zdobycze terytorialne i pozyskanie w tatarach silnego sojusznika. Kolejnym etapem planu Witolda miała być rozprawa z księstwem moskiewskim i zapewnienie sobie czołowej pozycji w całej Rusi, a być może dzięki temu wybić się na niezależność od kuzyna.
12 sierpnia 1399 roku siły koalicji starły się z zagonami Złotej Ordy nad rzeką Worsklą. Ta jedna z największych bitew średniowiecza zakończyła się sromotną klęską wojsk Witolda. W gruzach legł cały jego misterny plan mocarstwowej polityki wschodniej.
Unia wileńsko-radomska: Witold wielkim księciem
Gwarantem władzy Witolda w wielkim księstwie pozostawał Jagiełło. Ten, po śmierci żony w lipcu tego roku, stanął z kolei przed widmem detronizacji - to ona była bowiem dziedziczką korony polskiej, Władysław zaledwie jej mężem. Obaj musieli zatem pójść na ustępstwa.
W 1401 roku podpisana została unia wileńsko-radomska. W myśl jej postanowień Witold uznał zwierzchnictwo Jagiełły, ale otrzymał za to tytuł wielkiego księcia litewskiego. Tytuł był dożywotni, ale po śmierci Kiejstutowicza miał powrócić do potomków Władysława. Przy czym o wyborze następcy Jagiełły na Litwie mieli wspólnie decydować panowie polscy i litewscy bojarzy - była to cena, którą polski król zapłacił za utrzymanie się na tronie.
Unia zakładała też sojusz wojskowy. Wkrótce musiał on zaistnieć w rzeczywistości, a nie tylko na pergaminie, a to za sprawą Świdrygiełły. Młodszy brat polskiego króla zawiązał sojusz z Krzyżakami i ogłosił się w Malborku wielkim księciem litewskim. Ujarzmianie jego zapędów zajęło Witoldowi kolejne dwa lata.
Wielka wojna z zakonem krzyżackim
Tymczasem palącym problemem pozostawał konflikt z Krzyżakami. Połączone siły potomków Giedymina mogły w końcu rzucić wyzwanie wrogowi. Pretekstem była sporna Żmudź. Podsycany przez Witolda bunt pogański na tych ziemiach stał się przyczyną wybuchu wojny między Polską i Litwą z jednej, a państwem zakonnym z drugiej strony.
Kampania znalazła rozwiązania na polach nieopodal wsi Grunwald 15 lipca 1410 roku. Witold osobiście dowodził w pierwszej linii. Lekka jazda litewska pod jego wodzą zaatakowała pozycje krzyżackie i upozorowała odwrót. Przekonani o rozgromieniu Litwinów Krzyżacy zaatakowali front wojsk koronnych. W tym momencie od tyłu uderzyły na wojska zakonne siły litewskie, które zdążyły przegrupować się do kontrataku.
Miażdżąca klęska pod Grunwaldem zmusiła zakon do ustępstw. Postanowienia pokojowe zakładały, że Żmudź wróci do Litwy, ale tylko na czas życia Witolda.
Unia w Horodle. Kolejne kompromisy
Złamanie potęgi zakonu krzyżackiego było olbrzymim sukcesem Jagiełły. Wzmacniało go nie tylko na tronie polskim. Władca musiał zadbać o to, żeby również jego litewscy poddani wiedzieli, że tryumf jest jego, a nie Witolda, dziełem. Jedną z pierwszych decyzji władcy był ponadroczny objazd wielkiego księstwa. Jego zwieńczeniem był zjazd panów polskich i litewskich w Horodle nad Bugiem. Zawarto tutaj kolejną unię polsko-litewską.
- Chodziło z jednej strony o ułożenie stosunków między dwoma oponentami, wielkimi przywódcami tej epoki - Władysławem Jagiełłą i jego bratem stryjecznym Witoldem, a z drugiej o ustalenie związku dwóch państw i społeczeństw - tłumaczył prof. Wojciech Fałkowski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski".
07:02 historia polski (63) - średniowiecze___747_03_iv_tr_6-6_986708210c5535e[00].mp3 Unia Horodelska - komentarz prof. Wojciecha Fałkowskiego w audycji z cyklu "Historia Polski". (PR, 31.03.2003)
Witold wzmacniał swoją pozycję jako wielki książę - potwierdzono, że tytuł ten zachowywał on dożywotnio. Co więcej, odtąd władcy obu państw mieli mieć wzajemny wpływ na wybór swoich następców. Obaj władcy mieli wówczas tylko córki, choć nie wiadomo, kiedy obaj się urodzili, starszeństwo Olgierda nad Kiejstutem mogło sugerować, że Witold był młodszy od Jagiełły i bardziej prawdopodobne było, że przeżyje kuzyna (stało się odwrotnie). Postanowienia unii w Horodle były więc dla niego korzystne.
Istotniejsze od porozumień dotyczących sukcesji były te dotyczące szlachty obu państw. Odtąd sprawy obu krajów miały być omawiane na wspólnych zjazdach, a 47 rodów polskich adoptowało do swoich herbów 47 bojarów litewskich, nadając im przywileje należne polskiej szlachcie. Unia łączyła więc dwa państwa nie tylko na płaszczyźnie politycznej, ale też społecznej. W Horodle rodziła się wspólnota polityczna, która blisko 150 lat później doprowadzi do powstania Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Sprawa korony. Czy Witold chciał być królem Litwy?
Witold przez całe swoje panowanie dowiódł, że jest ambitnym politykiem, stale starającym się o wzmocnienie pozycji względem zwierzchnictwa kuzyna. Czy Witold - podobnie jak jego ojciec - starał się wybić na niepodległość? Dowodem takich zamiarów byłyby plany sięgnięcia po koronę królewską dla Litwy - symbol suwerenności państwowej.
Historiografia litewska, uznająca Witolda za ostatniego obrońcę odrębności Litwy, uznaje, że po raz pierwszy taka próba miała miejsce w 1398 roku, podczas podpisywania pokoju z Krzyżakami na wyspie Salin. Pozycja Witolda była wówczas niezwykle silna: odsuwał zagrożenie ze strony najgorszego wroga i co więcej - czynił z niego sojusznika w mocarstwowej polityce wschodniej.
- Doszło wówczas do wybrania Witolda na króla przez litewskich bojarów. Witold był na tyle trzeźwy politycznie, że na tę propozycję nie przystał. Wskazywało to jednak, że jego poplecznicy chcieli stworzyć państwo z nim jako władcą samodzielnym - wyjaśniał prof. Wojciech Fałkowski w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia Polski".
06:43 Historia Polski - zjazd w Łucki.mp3 Stosunki polsko-litewskie w XV wieku przez pryzmat relacji Jagiełły z Witoldem i Świdrygiełłą. Audycja Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Historia Polski" (PR, 4.04.2003)
Wzmianka o obwołaniu królem wzbudza wątpliwości polskich historyków. Zwracają oni uwagę na to, że wzmianka na ten temat pojawia się tylko w jednym źródle. Część historyków przyjmuje interpretację, że w poczuciu tryumfu bojarzy okrzyknęli Witolda wielkim księciem litewskim, był on wówczas bowiem tylko namiestnikiem Jagiełły.
Kolejna okazja, by sięgnąć po koronę nadarzyła się dopiero trzydzieści lat później. Nastąpiło wówczas zbliżenie Witolda i władcy Niemiec, Czech i Węgier Zygmunta Luksemburskiego. Ten drugi zmuszony był do zdecydowanych działań dyplomatycznych, by uratować swoje panowanie w Pradze. Czechy były ogarnięte wojnami husyckimi, a rebelianci zastanawiali się nad obsadzeniem na tronie Jagiełły lub Witolda. By ratować sytuację, Zygmunt na zjeździe monarchów w Łucku, zorganizowanym przez Witolda pod pretekstem obrony Europy przed zagrożeniem tureckim, przelicytował swoich zbuntowanych poddanych.
- Zygmunt Luksemburski zaoferował Witoldowi koronę królewską. Wielki książę faktycznie chciał ją przyjąć - mówił prof. Wojciech Fałkowski w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Historia Polski". - Zygmunt tym rozwiązaniem kusił Witolda, a Jagiełłę szantażował. Korona dla wielkiego księcia groziła rozerwaniem unii polsko-litewskiej.
Polski król nie mógł do tego dopuścić. Zdecydował się na politykę faktów dokonanych. Korzystając z nieprzychylności papieża wobec planów stworzenia nowego królestwa - koronowanie było bowiem, zdaniem biskupa Rzymu - wyłączną prerogatywą głowy Kościoła, zatrzymał posłów z insygniami królewskimi od cesarza na granicy. Tym samym z koronacji wyznaczonej na 30 września 1430 roku wyszły nici.
Niedługo później sprawę zakończyła śmierć Witolda, który zszedł z tego świata niespełna miesiąc później, 27 października. Czy Litwa doczekałaby korony pod rządami Witolda? Czy oznaczałoby to koniec zacieśniania współpracy polsko-litewskiej? Czy gdyby Witold żył dłużej Rzeczpospolita Obojga Narodów nigdy by nie powstała? Te pytania na zawsze pozostaną bez odpowiedzi.
16:50 książę witold___1096_94_iv_tr_0-0_10243366829a4314[00].mp3 Książę Witold - audycja z cyklu "Na historycznej wokandzie". (PR, 3.03.1994)
bm
