– W rosyjskich bajkach jedną z najbardziej popularnych postaci jest Iwan Duraczonok, czyli Jaś Głuptas. Nieobdarzony zbyt silnym intelektem, w miarę uczciwy, w miarę sprytny, który potrafi zyskać tron carski i rękę pięknej carewny – tak rozpoczyna swoją opowieść o dojściu Nikity Chruszczowa do władzy, prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej ZSRR" nadanej w 1997 r.

Iwan Duraczonok, wbrew wszelkim zewnętrznym okolicznościom, wbrew temu, że musi zmierzyć się z mądrzejszymi, potężniejszymi, możniejszymi od siebie rywalami zdobywa jednak władzę. I tak było w przypadku Nikity Chruszczowa.

Nz.: Nikita Chruszczow - I sekretarz KC KPZR, premier ZSRR. Wikimedia Commons/dp"
Mierny, ale wierny

Nikita Chruszczow pochodził z rodziny chłopskiej. Urodzony na Ukrainie, ukończył elementarną szkołę. Od 12 roku życia pracował w fabrykach i kopalniach Donbasu jako ślusarz. W 1918 r. wstąpił do partii bolszewików i od razu stał się bardzo lojalnym, bardzo dyspozycyjnym, spełniającym wszystkie polecenia, młodym funkcjonariuszem paryjnym. Miał to szczęście, że zaprzyjaźnił się z drugą żoną Stalina. Został przez niego zauważony i doceniony. Jego kariera polityczna potoczyła się szybko i błyskotliwie. – W czasie wielkiej czystki w roku 1938 został I sekretarzem partii na Ukrainie, wszedł do władz Biura Politycznego, został członkiem największej elity państwa sowieckiego – mówił historyk.

Człowiek bez ambicji?
Po zakończeniu wojny Chruszczow stawał się coraz bardziej krytyczny wobec poczynań generalissimusa, ale ze swymi poglądami się nie zdradzał.

– Podczas sławnych bankietów na daczy Stalina zgrywał zawsze dobrodusznego, chłopka-roztropka. W związku z tym wszyscy: Beria, Malenkow, Mołotow nie traktowali go poważnie. Był człowiekiem, który nie sprawiał wrażenia osoby o wielkich ambicjach, chcącej objąć najwyższe stanowiska w państwie – słyszymy w komentarzu historyka.
Władza ponad wszystko

Okazało się, że wrażenia były mylne. Chruszczow władzę uzyskał, a przeciwników się pozbył. - Chruszczow rządził ciągle wraz z najbliższymi współpracownikami Stalina, swoimi potencjalnymi rywalami do władzy, z Wiaczesławem Mołotowem, Klimentem Woroszyłowem, Łazarem Kaganowiczem, ale także Gieorgijem Malenkowem, odsuniętm co prawda do drugiego szeregu, ale wciąż członkiem Biura Politycznego KPZR - komentował prof. Paweł Wieczorkiewicz. - To stanowiło obciążenie dla ambicji Chruszczowa, który marzył o tym, aby rządzić samowładnie niczym Stalin, przy pomocy innych metod, ale samemu.

Historyk przypomniał okoliczności wyeliminowania przeciwników politycznych przez Chruszczowa, mówił o referacie przywódcy KPZR, wygłoszonym podczas XX zjazdu parii, w którym potępił kult jednostki i zbrodnie popełnione przez Stalina.

"Sprawować władzę na Kremlu to mało, trzeba ją stale umacniać" – powtarzał przywódca radziecki.

Prezydent St. Zjednoczonych John F. Kennedy i I sekretarz KC KPZR, premier ZSRR Nikita Chruszczow na spotkaniu w Wiedniu, 1961. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Narodowe Archiwum St. Zjednoczonych

Archiwa

Wśród archiwalnych nagrań, jakie zachowały się w Polskim Radiu, jest fragment przemówienia Nikity Chruszczowa z uroczystości pogrzebowych Józefa Stalina, w którym wychwalał talent wielkiego wodza. Z kolei w archiwach Rozgłośni Polskiej RWE znajduje się pamiętna wypowiedź Nikity Chruszczowa na forum ONZ, kiedy to waląc butem o pulpit wołał: ”Sprawa węgierska w gardłach niektórych ludzi utkwiła jak zdechły szczur, którego nie mogą wypluć”. Posłuchaj.

Poznaj kulisy dojścia do władzy Nikity Chruszczowa oraz fakty związane z tajnym referatem, jaki wygłosił podczas XX Zjazdu KPZR.
Więcej faktów z najnowszej historii ZSRR znajdziesz na "moje.polskieradio.pl”>>>
bs

Przywódca ZSRR Nikita Chruszczow też miał swoje plany związane z tym rejonem świata.

- Pierwsza rysa w stosunkach amerykańsko-sowieckich pojawiła się w kwietniu 1961 roku - mówił w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej", nadanej w listopadzie 1997, profesor Paweł Wieczorkiewicz. - Wtedy to emigranci kubańscy, przy wsparciu żołnierzy amerykańskich, wylądowali w Zatoce Świń. Celem ataku było obalenie reżimu Fidela Castro. Desant został jednak fatalnie przygotowany, źle przeprowadzony i zakończył się totalną klęską - słyszymy w komentarzu historyka.

Uczestnictwo w tej nieudanej akcji Amerykanów spowodowało wzrost napięcia w stosunkach Kuby ze Stanami Zjednoczonymi. Sytuację komplikowała polityka zagraniczna prowadzona wówczas przez ZSRR, który umacniał swe wpływy w tym rejonie świata.

- Od wiosny 1962 roku Sowieci zaczęli dostarczać na Kubę, cały czas obawiającą się interwencji amerykańskiej, części rakiet, które miały stać się nośnikami broni jądrowej. - mówił profesor Paweł Wieczorkiewicz. - Chruszczow był przekonany, że Kuba, na której znajdą się sowieckie bomby atomowe, zostanie uwolniona od groźby interwencji, a ponadto, że możliwość umieszczenia szeregu baterii rakietowych tuż u wybrzeży amerykańskich zmieni sytuację strategiczną w skali całego świata i skłoni Stany Zjednoczone do większej ustępliwości.

Prezydent USA John F. Kennedy na to zgodzić się nie mógł. Znał zamierzenia Rosjan, nie tylko z meldunków rozpoznania powietrznego, ale również ze znacznie lepszego źródła. Był nim najcenniejszy agent, jakiego miał Zachód w Moskwie, płk Oleg Pieńkowski. Amerykanie doskonale wiedzieli o postępujących instalacjach sowieckiej broni rakietowej i atomowej na Kubie. Kennedy postawił więc sprawę na ostrzu noża. Nad Kubę skierowano jednostki lotnictwa amerykańskiego, rozpoczęto też blokadę morską wyspy. Ostrzeżono, że zostaną użyte siły przeciwko sowieckim transportowcom z bronią jądrową i rakietową zmierzającym ku wyspie.

- Chruszczow zareagował równie stanowczo - komentował historyk. - Na dowódcę wojsk Układu Warszawskiego powołano najsławniejszego, znajdującego się wówczas w służbie czynnej, marszałka Iwana Koniewa. Zmobilizowano sowieckie siły zbrojne i w ten sposób w końcu października 1962 roku oba supermocarstwa znalazły się na krawędzi wojny.

Ostatecznie kryzys kubański zakończył się kompromisem. Po latach historycy uznali, że więcej korzyści z konfliktu wynieśli Rosjanie.

- To nie był sukces spektakularny, bo formalnie Związek Radziecki wycofał swoją broń atomową i rakietową z Kuby- mówił gość audycji.

Ale bez wątpienia był to sukces polityczny. Stany Zjednoczone, w zamian za taką decyzję, zobowiązały się do szanowania integralności terytorialnej Kuby. Castro mógł być spokojny o swój reżim. Nie groziła mu interwencja. Poza tym Amerykanie zobowiązali się do ograniczenia ilości swoich wyrzutni rakietowych w Turcji.

- Chruszczow miał rację, oceniając nisko możliwości prezydenta Johna. F. Kennedy’ego. Może nie był on prezydentem "malowanym", ale zbyt słabym, by umieć się przeciwstawić tak szczwanemu lisowi, jakim był Nikita Chruszczow - stwierdził prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Ronald Reagan po objęciu urzędu prezydenta w styczniu 1980 r. zmienił dotychczasowy kurs polityki zagranicznej, prowadzonej przez Stany Zjednoczone. Uznał, że próby odprężenia w stosunkach USA – ZSRR prowadzone przez poprzednie ekipy Białego Domu w latach 70. nie przyniosły wystarczających efektów. Doszedł do wniosku, że wobec Moskwy należy przyjąć inną taktykę. Skupił się na walce z komunizmem i swym strategicznym przeciwnikiem.

Doktryna Reagana była realizowana poprzez wspieranie zarówno finansowe, jak i militarne krajów i organizacji walczących z komunizmem, obalanie komunistycznych reżimów przy jednoczesnym narzuceniu konkurentowi technologicznego wyścigu zbrojeń. Jednym z elementów "twardej" polityki wobec ZSRR była zapowiedź programu "Gwiezdnych wojen". Swój plan prezydent Stanów Zjednoczonych ogłosił 23 marca 1983 roku w telewizyjnym orędziu do narodu.

Od Trumana do Reagana

Powojenne stosunki amerykańsko-radzieckie analizował Andrzej Pomian w audycji "Wielkie decyzje polityczne w powojennej historii Stanów Zjednoczonych" wyemitowanej na antenie Rozgłośni Polskiej RWE w czerwcu 1984 r. Autor przedstawił w swym felietonie politykę prowadzoną przez wszystkich prezydentów amerykańskich, począwszy od Trumana, a skończywszy na Reaganie.

- Polityka powstrzymywania ekspansji Związku Sowieckiego i w ogóle świata komunistycznego rozpoczęta w praktyce przez prezydenta Trumana w roku 1946, a sformułowana w roku następnym, nie miała wbrew nazwie charakteru biernego – komentował historyk i pisarz emigracyjny Andrzej Pomian. - Jej celem było wywołanie zmiany w postępowaniu Moskwy, przekonanie jej, że agresja i dominacja dużo kosztują, a nie dają pożądanych wyników. Ale robiła ona wrażenie bierności, reagowania na posunięcia sowieckie. Toteż, gdy w roku 1952 republikanie rozpoczęli w Ameryce wielką kampanię wyborczą, która ich zaprowadziła do Białego Domu, rzucili hasło: "Wyzwolenie" i zapowiadali, w razie wygranej, rolowanie wstecz żelaznej kurtyny, przedzielającej Europę wzdłuż linii Szczecin – Triest.

"Star Wars"

Początek lat 80. to okres wdrażania przez Stany Zjednoczone programu zbrojeń strategicznych w oparciu o nowe technologie elektroniczne i informatyczne, wzmocnienie militarnej obecności USA w Europie w odpowiedzi na instalację mobilnych sowieckich rakiet nuklearnych średniego zasięgu SS-20 wymierzonych w Europę Zachodnią.  

- Reagan rozumie, że Ameryka musi współistnieć z Rosją na jednej planecie – analizował w audycji Andrzej Pomian. - Pragnie z nią pokoju, ale pokoju prawdziwego. Nie boi się współzawodnictwa, ale chce, aby odbywało się ono pokojowo, a nie przy pomocy taktyki terroru i akcji wywrotowych. Nie kula, lecz kartka wyborcza – oto przepis Reagana na zmiany. A na kule, na wypadek konieczności, musi być własna kula, lepsza.

Tą "lepszą kulą" miał być system Strategicznej Inicjatywy Obronnej (Strategic Defense Initiative - SDI). Dotychczasowa zimnowojenna doktryna zakładała, że odpowiedzią na sowiecki atak nuklearny miał być podobny atak ze strony NATO na cele rosyjskie, co gwarantowało pełnoskalową wojnę jądrową i gwarancję unicestwienia obu stron konfliktu. SDI zakładało utworzenie systemu pozwalającego na przechwycenie i zniszczenie pocisków przeciwnika za pomocą własnych rakiet nawet w przestrzeni kosmicznej. Elementem systemu miały być nowoczesne satelity wykorzystujące broń laserową i pociski balistyczne. Program szybko otrzymał potoczną nazwę "Gwiezdnych wojen" - w odniesieniu do niezwykle popularnej sagi George'a Lucasa. Reagan sam naprowadził opinię publiczną na to skojarzenie - 8 marca 1983 roku Ronald Reagan wygłosił słynne przemówienie na Narodowym Zgromadzeniu Ewangelików w Orlando na Florydzie, w którym nazwał ZSRR "imperium zła". 

- Zamiast ograniczenia zbrojeń strategicznych Reagan zaproponował ich znaczną redukcję. Rozmieścił w Europie, za jej zgodą, pociski średniego zasięgu, wyrażając gotowość ich usunięcia, a nawet zniszczenia, jeśli Rosja zniszczy swoje pociski tego typu – dodał współpracownik Rozgłośni Polskiej RWE.

Kolos na glinianych nogach

Amerykanie wspierali opozycję antykomunistyczną w krajach Ameryki Południowej, pomagali powstańcom przeciwstawiającym się inwazji ZSRR w Afganistanie, popierali antyrządowe ruchy dysydenckie w Etiopii, zaangażowali się politycznie i finansowo w pomoc Solidarności.

Wyścigu zbrojeń narzuconego przez administrację Ronalda Reagana zacofany technologicznie i bazujący na przemyśle ciężkim ZSRR nie wytrzymał. Późniejszą konsekwencją przyjętej wówczas polityki w stosunkach amerykańsko-radzieckich był upadek komunizmu w krajach bloku wschodniego i rozpad Związku Radzieckiego.

Więcej dźwięków na temat Ronalda Reagana znajdziesz w serwisie "Radia Wolności">>>

- Tymi, którzy mieli dokonać inwazji na Kubę byli sami Kubańczycy, ludzie, którzy opuścili Kubę. Oni zostali przejęci przez Centralną Agencję Wywiadowczą (CIA) i byli szkoleni do tej akcji w Gwatemali - mówił ówczesny korespondent "Trybuny Ludu" w Stanach Zjednoczonych, nieżyjący już, Zygmunt Broniarek.

Celem inwazji było obalenie reżimu komunistycznego na Kubie. Plan zakładał, że formacja złożona z 1300 powstańców wyląduje na Kubie i zajmie pewne, nawet niewielkie terytorium, aby tam utworzyć rząd tymczasowy. Miano nadzieję, że sam fakt lądowania doprowadzi do wybuchu powstania przeciwko Fidelowi Castro.

Jednak desant został fatalnie przygotowany, źle przeprowadzony i zakończył się totalną klęską 19 kwietnia 1961. Kubańskie siły zbrojne zwyciężyły, niszcząc siły inwazyjne w ciągu trzech dni.

Rozgłośnia w Hawanie nadała następujący komunikat: "Rewolucja odniosła zwycięstwo mimo, że musiała zapłacić wysoką cenę życia bojowników rewolucji, którzy nieustannie byli w ataku, nie osłabiając natarcia ani na chwilę, i którzy rozgromili całą armię tworzoną przez imperialistyczny rząd Stanów Zjednoczonych w ciągu wielu miesięcy. Wrogowi zadano druzgocący cios".

Fiasko tej operacji spowodowało reperkusje wśród kierownictwa CIA. Zdymisjonowano wtedy m.in. dyrektora Allena Dullesa, zastępcę dyrektora CIA Charlesa Cabella oraz zastępcę dyrektora ds. operacji Richarda Bissella. Prezydent John F. Kennedy odpowiedzialność za ten desant wziął na siebie. Na konferencji prasowej przeprowadzonej sześć dni po zakończeniu inwazji powiedział: "zwycięstwo ma stu ojców, a porażka jest sierotą".

mk