Od czasu odkrycia "Listów z Amarny" stało się jasne, że starożytne państwa Bliskiego Wschodu prowadziły intensywne stosunki dyplomatyczne pomiędzy sobą i że te relacje były sformalizowane według standardowych procedur. Dzięki tej korespondencji współcześni badacze rekonstruują obraz międzynarodowych stosunków pod koniec Epoki Brązu.
Amarneńska dyplomacja
W 1887 roku w El-Amarna w Egipcie, starożytnym Achetaton będącym stolicą króla Amenhotepa IV Echnatona, znaleziono unikatowe archiwum dokumentów, która zawierało ponad 350 listów z połowy XIV wieku p.n.e. Były to dokumenty wymieniane między egipskim dworem XVIII dynastii a innymi państwami starożytnego Bliskiego Wschodu. Listy z Amarny pochodzą z okresu panowania władców z egipskiej XVIII dynastii: Amenhotepa III (panował w latach ok. 1390-1352 p.n.e., zwany w listach Mimmureja/Nimu'uareja/Nibmureja) i Echnatona (ok. 1352-1336 p.n.e., zwany w listach Nafurureja) i być może innego króla, Semenchkare albo Tutanchamona. Wstąpienie na tron Echnatona dostarcza głównego odniesienia chronologicznego dla datowania poszczególnych listów.
Listy zasadniczo należą do dwóch grup. Pierwsza grupa to korespondencja międzynarodowa, która zawiera około pięćdziesiąt dokumentów dyplomatycznych w większości wysłanych do faraona przez władców innych wielkich potęg Bliskiego Wschodu i mniejszych zależnych państewek. Tematyka w nich poruszana dotyczy między innymi kwestii dynastycznych, szczególnie małżeństw pomiędzy dynastiami, wymiany prezentów, przymierzy i planowania strategicznego, handlu, problemów prawnych i mechanizmów dyplomacji. Druga grupa listów to około trzysta dokumentów imperialnych zawierających korespondencję administracyjną głównie wysyłaną na egipski dwór z egipskich posiadłości w Azji Zachodniej. Wiele z listów dotyczy wewnętrznych problemów wasali Egiptu, kłótni pomiędzy wasalami, handlu i trybutu oraz bezpieczeństwa wewnętrznego.
Klub wielkich potęg
Okres od końca XVI wieku p.n.e. do XII wieku p.n.e. jest zwany przez archeologów późną Epoką Brązu. W historii nazwano go „klubem wielkich potęg”, ponieważ obszar Bliskiego Wschodu został podzielony na kilka głównych państw, które uważały siebie za członków ekskluzywnego klubu. Władcy ci mieli prawo nazywania siebie „Wielkimi Królami” i używali terminu „braterstwo” by określić wzajemne relacje. Egipt dołączył do „klubu” w XV wieku p.n.e. po kampaniach Totmesa III, dzięki którym Kanaan został przyłączony do jego państwa. Inni członkowie tej grupy państw, którzy korespondowali z Egiptem w „Listach z Amarny”, to Mitanni, Babilonia, Hatti i Asyria.
Mitanni, znane także jako Hanigalbat albo Nahrin, leżało w północnej Syrii pomiędzy Tygrysem a Eufratem, ze stolicą w Waszukanni (dotychczas nieodkrytą). Początkowo imperium to było skłócone z Egiptem, co zażegnano najpierw rozejmem, a potem międzydynastycznym małżeństwem i przymierzem. W czasach „Listów z Amarny” był to stary sojusznik. Jedynym z mitannijskich korespondentów jest król Tuszratta, który po pewnym czasie został zabity, a jego zostało królestwo zniszczone w wyniku wojny. Jego syn Szattiwaza zbiegł do kraju Hetytów, którzy osadzili go na tronie znacznie zmniejszonego państwa jako swojego wasala.
Babilonia, zwana w listach Karadunijasz albo Szanhar, pod koniec XVI wieku p.n.e. została zdobyta przez obcą dynastię Kasytów. W listach występują dwaj królowie kasyccy: Kadaszman-Enlil I i jego następca Burnaburiasz II.
Hatti było królestwem we wschodniej Anatolii które zostało założone przez Hetytów we wczesnym drugim tysiącleciu p.n.e. Czasami jest nazywane od swojej stolicy Hattusas (obecnie Bogazkale w Turcji). Po okresie upadku we wczesnym XV wieku p.n.e. zostało odbudowane przez króla Szuppiluliumę, który zaatakował Syrię, przejął wasalów od Mitanni i w końcu od Egiptu. Jest on jedynym hetyckim korespondentem z Egiptem. W czasie trwania tej korespondencji Mitanni padło ofiarą ekspansji Hetytów, a niedługo potem Egipt.
Po śmierci Tutanchamona, do którego adresowano zapewne jeden z listów, doszło do porozumienia pomiędzy wdową po faraonie z Szuppiluliumą, które miało na celu ożenek królowej z synem władcy Hetytów. Plan upadł gdy hetycki książę został zabity w drodze do Egiptu, być może zamordowany przez politycznych oponentów wdowy. To wydarzenie doprowadziło do zbrojnej reakcji Hetytów. Według ich własnych zapisków egipscy więźniowie przywiezieni do Hatti przynieśli ze sobą zarazę, która pustoszyła królestwo przez kilka lat, zabijając samego Szuppiluliumę. Niemniej jednak konflikt między obiema potęgami trwał przez najbliższe sześćdziesiąt lat.
Asyria była wasalem Mitanni, ale w czasach trwania korespondencji nie tylko uwolniła się od tej zależności, ale dołączyła także do „klubu wielkich potęg”. Jej król Aszuruballit był energicznym monarchą odpowiedzialnym za znaczne rozszerzenie terytorium. Władca ten nawiązał kontakty dyplomatyczne z Egiptem, co doprowadziło do protestów babilońskiego króla Burnaburiasza. Nieco później Asyria pogodziła się z Babilonią, co przypieczętowano ożenkiem córki Aszuruballita z synem Burnaburiasza. Relacje Asyrii z Hetytami były kłopotliwe, jako że dwa państwa rywalizowały o kontrolę nad dawnym terytorium Mitanni, a Hatti było niechętne przyjęciu Asyrii do „klubu wielkich potęg”.
Spośród mniejszych państw, dwa niezależne królestwa występują w „Listach z Amarny”: Arzawa i Alaszija. Arzawa była średniej wielkości królestwem na południowym wybrzeżu Anatolii na zachód od sfery wpływów Hetytów. Egipt zabiegał o możliwość dyplomatycznego małżeństwa z dynastią z Arzawy. Alaszija było państwem mieszczącym się na Cyprze. Cypr był znany jako źródło miedzi, i prowadził intensywny handel z Egiptem.
Wasale Egiptu
Największą część archiwum stanowią listy wasalów Egiptu z Syrii i Palestyny. Zachowane listy nie odzwierciedlają ważności poszczególnych państewek, na przykład jedynie kilka zachowało się z ważnych państw buforowych takich jak Ugarit i Damaszek, natomiast duża ilość listów pochodzi od jednego władcy, Rib-Haddy z Byblos. Niewątpliwie najważniejszymi egipskimi wasalami byli:
Amurru - jeden z najbardziej wysuniętych na północ wasali Egiptu, rozwijający się pod charyzmatycznym przywództwem 'Abdi-Aszirty, który rozszerzył terytorium swego państwa kosztem sąsiadów. 'Abdi-Aszirta stale twierdził, że był lojalnym wasalem Egiptu. Jego postępowanie było początkowo tolerowane, mimo ciągłych ostrzeżeń wysyłanych przez Rib-Haddę, władcę Byblos. Aczkolwiek jego ekspansja musiała w końcu zagrozić interesom Egiptu, być może po tym jak władca Amurru zajął egipski garnizon w Sumur, twierdząc, że chronił go przed innym zagrożeniem. Egipcjanie wysłali wtedy ekspedycję karną, 'Abdi-Aszirta został schwytany i zabrany do Egiptu, gdzie został stracony.
Jeden z listów mitannijskiego króla Tuszratty do Amenhotepa III, źr. Wikipedia
Następcami 'Abdi-Aszirty byli jego synowie z królem Aziru na czele. Także oni starali się kontynuować lokalną ekspansję, jednocześnie szukając potwierdzenia ich statusu jako lojalnych wasali Egiptu. Aziru został nawet wezwany do Egiptu i zdołał przekonać egipskiego króla o swoich dobrych intencjach. Władca ten był jednak przebiegły - udając, że działa w najlepszym interesie Egipcjan negocjował jednocześnie z Hetytami. Egipcjanie dowiedzieli się z listu od mieszkańców Tunip, że Aziru zadaje się z Aitukamą z Kadesz, sprzymierzeńcem Hetytów. W końcu Aziru przeszedł na stronę Hetytów i pozostał ich lojalnym wasalem do końca swego panowania.
Władca Byblos na wybrzeżu fenickim, Rib-Hadda, był najbardziej płodnym z korespondentów z Amarny. Niestrudzenie informował o zagrożeniach dla swojego królestwa wynikających z ekspansji 'Abdi-Aszirty a następnie Aziru. Co prawda z satysfakcją obserwował upadek 'Abdi-Aszirty, ale niedługo potem sam został pozbawiony władzy przez swojego brata i wysłany na wygnanie.
Innym ważnym władcą z „Listów z Amarny” był Lab'aju, władca Szechem (Szakmu) w Palestynie. Podobnie jak władcy Amurru Lab'aju rozbudowywał swoje państwo kosztem sąsiadów prowokując ich skargi do faraona (np. w liście Biridiji z Megiddo), jednocześnie zapewniając o swojej lojalności i dobrych intencjach. Został w końcu schwytany przez Egipcjan, ale jego syn zastąpił go i kontynuował jego politykę.
Z kolei miasto Kadesz stanowiło najbardziej wysuniętą na północ granicę egipskich wpływów. W czasie powstawania „Listów z Amarny” rządzone było przez Aitukamę, który przeszedł na stronę Hetytów i w ich imieniu wraz z Aziru z Amurru działał przeciw innym egipskim wasalom. Miasto przechodziło wielokrotnie z rąk do rąk w czasie wojen egipsko-hetyckich.
Damaszek, jak Amurru i Kadesz, stanowił ważne państwo buforowe na północy. W wyniku konsekwentnej lojalności wobec Egiptu stał się obiektem ataku zarówno ze strony Amurru jak i Kadesz. Damaszkiem rządził Birjawaza, który był wspomniany także w liście babilońskiego króla do faraona, jako rzekomy sprawca napadu na babilońską karawanę. Inne buforowe państwo, Ugarit, choć słabo reprezentowane w Listach z Amarny, było bardzo istotnym graczem wśród wasali Egiptu. Niedługo po okresie listów zostało włączone przez Hetytów do ich imperium.
Tytus Mikołajczak
