5 lipca 1921 roku zakończyło się III powstanie śląskie. Tego dnia ewakuowano z obszaru plebiscytowego ostatnie niemieckie i polskie oddziały.
Walki toczyły się przez dwa miesiące od 3 maja 1921 roku. Tuż przed rozpoczęciem działań zbrojnych, w kwietniu, Polska Organizacja Wojskowa na Śląsku liczyła 40 tys. zaprzysiężonych członków, którzy uzbrojeni byli w 30 tys. karabinów ręcznych i maszynowych.
Posłuchaj archiwalnych dźwięków w serwisie - Radia Wolności >>>
Był plan
- Na początku trzeciej dekady kwietnia 1921 roku polska organizacja bojowa, jaką było Dowództwo Obrony Plebiscytu, posiadała gotowy plan operacyjny powstania. Główną rolę w przygotowaniach odegrało Ministerstwo Spraw Wojskowych, Oddział II Sztabu Generalnego. Po dwóch, właściwie spontanicznych powstaniach oraz przegranym przez Polskę plebiscycie (20 marca 1921 roku), przystąpiono do działań mających na celu wymuszenie na Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej, korzystniejszej polsko-niemieckiej granicy na Śląsku. Działania te nie mogły liczyć na powodzenie bez wsparcia dużej części mieszkańców.
Plebiscyt
Rozpoczęcie powstania poprzedził plebiscyt, który odbył się 20 marca 1921 roku. W głosowaniu dopuszczono udział osób, które wcześniej wyemigrowały ze Śląska. W tym celu z Niemiec przyjechało 182 tys. emigrantów, z Polski - 10 tys. Ostatecznie w plebiscycie wzięło udział ok. 97% uprawnionych osób, z czego ok. 19% stanowili wcześniejsi emigranci. Za przynależnością do Polski głosowała mniejszość - 40,3% głosujących. Przygotowania do ewentualnego wystąpienia antyniemieckiego na Górnym Śląsku nabrały tempa w połowie października 1920 roku, po przerwaniu działań zbrojnych w wojnie polsko-bolszewickiej.
- W ściśle tajnym rozkazie z 31 grudnia 1920 roku ówczesny Minister Spraw Wojskowych gen. por. Kazimierz Sosnkowski zrównał członków tajnych organizacji powstańczych na Górnym Śląsku z żołnierzami regularnych oddziałów Wojska Polskiego, zaś czas ich służby rozkazał zaliczać podwójnie. Powstańcy otrzymali takie same uprawnienia żołnierskie dotyczące awansów i odznaczeń. Mogli też korzystać z dobrodziejstw wynikających z ustaw sejmowych (np. reforma rolna).
Konspiracja
O działaniach wspierających przygotowania a potem samo powstanie informowane było Prezydium Rady Ministrów i liczne instytucje państwowe. Dowództwo Obrony Plebiscytu współpracowało z dowództwami sąsiadujących ze Śląskiem polskich okręgów wojskowych: poznańskim i krakowskim. Stworzono świetnie zorganizowaną siatkę konspiracyjną, kierowaną przez oficerów polskiego wywiadu wojskowego, jak na przykład grupy dywersyjne kpt. Tadeusza Puszczyńskiego ps. "Wawelberg”.
Wbrew oficjalnemu stanowisku rządu polskiego, który nie mógł pozwolić sobie na zarzut złamania układu pokojowego i sprowokować tym samym wejście wojsk niemieckich na Górny Śląsk, dalej przekazywano konspiracyjnie broń, amunicję i pieniądze.
Rezultaty walk powstańczych
Z chwilą wybuchu powstania, 3 maja 1921 roku, Dowództwo Obrony Plebiscytu przekształcono w dowodzoną przez ppłk. Macieja Mielżyńskiego Naczelną Komendę Wojsk Powstańczych. Wybuch powstania spotkał się z szerokim odzewem ze strony społeczeństwa. Na Śląsk napływali liczni ochotnicy z głębi kraju. Lwów, Kraków i inne miasta nie kryły swojej solidarności z powstańcami śląskimi.
Z pomocą ruszyli, wbrew zakazom swoich władz, m.in. kilkunastoletni kadeci lwowscy, a wśród nich niespełna 17-letni Karol Chodkiewicz, potomek słynnego hetmana Karola Chodkiewicza. Młody Karol walczył jako zwiadowca w Pułku Pszczyńskim dowodzonym przez Franciszka Rataja. Poległ 21 maja 1921 roku ugodzony kulą w czasie obrony wzgórza pod Oleszką. Cztery dni później został pochowany na cmentarzu parafialnym w Jesionej, aby ostatecznie spocząć w grobie rodzinnym na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. 17-letni Karol Chodkiewicz został pośmiertnie uhonorowany Orderem Virtuti Militari 5 kl. oraz Śląską Wstęgą Waleczności i Zasługi. Takich bohaterów w powstaniach śląskich było wielu.
W końcu czerwca 1921 roku starcia zbrojne zamarły i określono linię demarkacyjną. Ostatecznie 5 lipca 1921 roku ewakuowano z obszaru plebiscytowego ostatnie niemieckie i polskie oddziały.
III powstanie śląskie było ostatnim z trzech zbrojnych zrywów polskiej ludności na Śląsku. Jego efektem było przyznanie Polsce znacznie większej części Górnego Śląska, niż pierwotnie zamierzano.
pd/mk
