Сібір асацыіруецца перш за ўсё з месцам вялікай трагедыі прадстаўнікоў многіх народаў, прадстаўнікі якіх былі сасланы расійскімі і савецкімі ўладамі ў гэты край, у тым ліку палякаў і беларусаў. Прысутнасць нашых землякоў у гэтай расійскай правінцыі вось ужо трыццаць год, з мая 1994 года, вывучае Камісія па даследаванні гісторыі Сібіры (Komisja Badań nad Historią Syberii) пры Польскай акадэміі навук.
Нашых продкаў — беларусаў і палякаў — маскоўскія захопнікі яшчэ з XVII ст. ссылалі ў Сібір на катаргу, у шматгадовыя турмы, лагеры, а затым гэтыя людзі станавіліся мясцовымі жыхарамі, а часам і даследчыкамі гэтага рэгіёна. Многа нашых землякоў трапіла ў Сібір пасля паражэння паўстання 1863-1864 гг., 160-я гадавіна якога адзначаецца цяпер у Польшчы. Аднаўленне незалежнасці Польшчы ў 1918 годзе выклікала жаданне ў многіх палякаў, у тым ліку выхадцаў з Беларусі, вярнуцца на радзіму. Многія ажыццявілі гэту мару. Але па-ранейшаму нашчадкі нашых землякоў жывуць у расійскай глыбінцы, пра што сведчаць і назвы населеных пунктаў, і часам іх сілуэт, напрыклад, прысутнасць у краявідзе касцёла.
Пра тое, якімі пытаннямі цяпер займаецца Камісія па даследаванні гісторыі Сібіры пры Польскай акадэміі навук, расказвае яе шматгадовы член русіст з Варшаўскага ўніверсітэта Пётр Глушкоўскі.
Пётр Глушкоўскі: — Галоўная ўвага ў працы камісіі надаецца таму, як польскія ссыльныя, пасяленцы жылі ў Сібіры. Але таксама гучаць даклады аб жыцці карэнных народаў Сібіры — якутаў, буратаў, эвенкаў.
Пасяджэнні камісіі праходзяць рэгулярна, штодва месяцы, г. зн. шэсць разоў у год. На працягу многіх гадоў старшынёй камісіі быў праф. Збігнеў Вуйцік. Ён з’яўляецца аўтарам многіх кніг перш за ўсё пра польскіх даследчыкаў Сібіры, як, напрыклад, біяграфіі Яна Чэрскага (нарадзіўся ў в. Свольна ў сучасным Верхнядзвінскім раёне Віцебскай вобласці, удзельнічаў у паўстанні 1863-1864 гг., быў сасланы за гэта ў Сібір. — Рэд.). Праф. Вуйцік клапаціўся пра тое, каб у пасяджэннях камісіі прымалі ўдзел не толькі вядомыя, але і маладыя даследчыкі, што дае ім магчымасць карыстацца вопытам вучоных, якія лепш арыентуюцца ў гэтай праблематыцы. Такім чынам, камісія адкрыта як для тых даследчыкаў, якія пастаянна займаюцца Сібір’ю, так і для тых, для каго гэта другасная тэма. Але амаль кожны, хто займаецца вывучэннем польска-расійскіх, польска-беларускіх адносін у ХІХ ст., сутыкаецца з праблемай даследавання лёсаў сібірскіх ссыльных.
Пётр Глушкоўскі ўдакладняе, што ў польскай мове слова Syberia мае геаграфічнае значэнне, а Sybir — гэта месца ссылкі палякаў не толькі ў Сібір, але і на поўнач Расіі, на Паволжа, у Казахстан.
Падчас нашай размовы з даследчыкам мы не маглі не абмеркаваць як вайна РФ супраць Украіны паўплывала на працу Камісіі па даследаванні гісторыі Сібіры пры Польскай акадэміі навук. Як вядома, вайна абмежавала магчымасці супрацоўніцтва вучоных Польшчы, РФ і Беларусі.
Пётр Глушкоўскі: — Дагэтуль, на працягу 30 гадоў, да нас прыязджалі стыпендысты і даследчыкі Сібіры — не толькі этнічныя рускія, але і бураты, якуты, якія выступалі са сваімі дакладамі. Але цяпер у іх няма такой магчымасці.
Калі б нехта з нашых партнёраў з Расіі падтрымаў палітыку Крамля, то мы не былі б зацікаўлены ў супрацоўніцтве з такімі асобамі.
У той жа час і польскія даследчыкі, у першую чаргу гісторыкі, сутыкнуліся з праблемамі, у прыватнасці, тыя, якія працавалі ў архівах Сібіры. Цяпер, натуральна, няма магчымасці паехаць туды і дапоўніць, паглыбіць тэматыку сваіх даследаванняў.
Таму ў апошнія два гады мы думаем над тым, як “перакваліфікавацца” і ў той жа час не адмаўляцца ад так важнай для польскай навукі тэмы, як Сібір.
Што можна цяпер вывучаць, не ездзячы ў Сібір, у тамтэйшыя бібліятэкі і архівы? Этнолагам і антраполагам трэба туды ездзіць, каб назіраць за жыццём карэнных народаў Сібіры. Аднак іншым даследчыкам удаецца знаходзіць новыя падыходы.
У прыватнасці, на адной з апошніх канферэнцый, арганізаванай Студэнцкім гуртком дыялогу і супрацоўніцтва з Усходняй Еўропай пры Варшаўскім універсітэце разам з Музеем памяці Сібіры ў Беластоку, Цэнтрам дыялогу імя Мерашэўскага праф. Вуйцік выступіў з дакладам, на якім звярнуў увагу на адну з крыніц, якая мала выкарыстоўвалася дагэтуль. Гэта польская прэса канца ХІХ — пачатку ХХ ст. І калі варшаўская прэса лепш даследавана, то выданні з Улацлавака, Кельцэ, Любліна, якія захаваліся пераважна ў мясцовых бібліятэках і не заўсёды алічбаваны, чакаюць сваіх даследчыкаў. Так, у іх, напрыклад, публікаваліся лісты, аб’явы, карэспандэнцыі, фельетоны палякаў з Сібіры.
Як прыклад вучонага з Расіі, які цяпер працуе ў Польшчы і займацца сібірскай праблематыкай, Пётр Глушкоўскі прыводзіць Кюнэй Такасаеву (Такахай), каардынатара польска-сібірскай даследчай групы на факультэце Artes Liberales Варшаўскага ўніверсітэта. Гэта даследчыца з Якуціі праводзіць у Варшаўскім ўніверсітэце лекцыі «Рэспубліка Саха (Якуція) — тэрыторыя скрыжавання цывілізацый», «Паўночныя краіны і культуры» і Кінадыскусійны клуб «Мары аб Сібіры».
Пётр Глушкоўскі: — Сама будучы якуткай яна добра ведае сітуацыю ў Якуціі і напісала пра гэта многа прац. Цяпер яна спрабуе вывучаць і параўноўваць, як былі каланізаваны і ўціскаліся карэнныя народы — якуты і Паўночнай Амерыкі.
Беларускаму чытачу будзе цікава даведацца, што Эдвард Пякарскі, ураджэнец вёскі Пятровічы (каля Смалявічаў), у 1881 г. за ўдзел у народніцкім руху быў сасланы ў Якуцію. Там ён даследаваў геаграфію, фальклор і мову якутаў, супрацоўнічаў з Усходне-Сібірскім аддзяленнем Рускага геаграфічнага таварыства. Прымаў удзел у яго экспедыцыях у 1894-1896, 1914-1917 гг. Пякарскі складаў і рэдагаваў зборнікі «Образцы народной литературы якутов» (т. 1-3, 1911-1918 гг., ён адзін з аўтараў «Слоўніка якуцкай мовы» (вып. 1-13, 1907-1930 гг.).
8 красавіка ў Варшаве адбудзецца чарговае пасяджэнне Камісіі па даследаванні гісторыі Сібіры пры Польскай акадэміі навук. Пачатак аб 11.00 у памяшканні Інстытута гісторыі навукі Польскай акадэміі навук у Палацы Сташыца (ul. Nowy Świat 72, pok. 27A).
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё