Piękna Pani. Biografia Marii z Koplewskich Piłsudskiej («Прыгожая пані. Біяграфія Марыі Пілсудскай з роду Каплеўскіх») — грунтоўнае даследаванне пра жыццё і дзейнасць Марыі Каплеўскай, першай жонкі Юзафа Пілсудскага, у Літве, Беларусі і Польшчы напісаў варшаўскі гісторык Марыюш Кальмасяк. Кніга ўбачыла свет на днях у выдавецтве LTW. А першае інтэрв’ю пра яе аўтар даў Беларускай секцыі Польскага радыё.
Марыя Каплеўская была і зямлячкай Юзафа Пілсудскага, і яго вернай паплечніцай у радах Польскай партыі сацыялістычнай, што дзейнічала таксама ў Літве і Беларусі. Марыюш Кальмасяк лічыць, што кніга пра Марыю Каплеўскую–Пілсудскую сведчыць пра маштаб яе асобы — каб пераказаць усе сабраныя факты спатрэбілася больш за 500 старонак. Аўтар удакладняе яшчэ нядаўна спрэчныя «факты», а то і домыслы: калі нарадзілася Марыя Каплеўская, колькі разоў яе арыштоўвалі расійскія ўлады, ці сапраўды ў яе быў раман з Романам Дмоўскім, якія былі адносіны ў шлюбе з Юзафам Пілсудскім, як на іх паўплывалі адносіны Пілсудскага з Аляксандрай Шчарбіньскай. Завяршаецца гэты «навуковы раман» развітаннем Пілсудскага са сваёй жонкай — каля яе труны ў Лідзе. А пачаў сваё даследаванне Марыюш Кальмасяк з высвятлення, бадай, самага галоўнага ў жыццяпісе кожнага чалавека — калі нарадзілася Марыя Каплеўская.
Марыюш Кальмасяк: — Заўсёды пісалі, што Марыя нарадзілася каля 1865 г., але нікому не прыходзіла ў галаву проста зазірнуць у метрыку аб нараджэнні і хрышчэнні. І, вядома, у гады камунізму, калі Бажэна Кшываблоцкая ці пазней прафесар Анджай Гарліцкі ў 1981 г. пісалі біяграфію Марыі для выдання Polski Słownik Biograficzny, то, мабыць, дабрацца да гэтых дакументаў у тых умовах было цяжка, бо тады трэба было паехаць у Савецкі Саюз. Але ў пазнейшых публікацыях, 1990-х і 2000-х гадоў, гэта недакладнасць паўтаралася.
Выяўленая ж метрыка аб нараджэнні Марыі Каплеўскай сведчыць, што яна нарадзілася на два гады раней — не ў 1865-м, а ў 1863 г. А ў 1865 г. яна была ахрышчана.
У кнізе Piękna Pani. Biografia Marii z Koplewskich Piłsudskiej я ўзяў кожны «факт» з жыцця Марыі Каплеўскай–Пілсудскай, які мне ўдалося знайсці ў розных крыніцах, і яшчэ раз праверыў яго на сапраўднасць. І аказалася, што большасць гэтых «фактаў» былі больш-менш скажоныя, мякка кажучы. Часам гэта былі меншыя, часам большыя дэталі, некаторыя памылкі — больш высокага калібру, але гэта не змяняе таго факта, што яны зацямнялі жыццяпіс гэтай незвычайнай жанчыны.
Адзін з цікавых момантаў біяграфіі Марыі Каплеўскай — гэта яе сувязь з Вільняй. Марыюш Кальмасяк удакладніў і ў гэтым выпадку некаторыя дэталі.
Вокладка кнігі Марыюша Кальмасяка Piękna Pani. Biografia Marii z Koplewskich Piłsudskiej.
Марыюш Кальмасяк: — У літаратуры дагэтуль сцвярджалася, што Марыя была карэннай вільнянкай. Аднак узнікае пытанне, што значыць быць патомнай вільнянкай. Марыя сапраўды нарадзілася ў Вільні, таму была вільнянкай. Аднак прыпісванне віленскага паходжання яе бацькам, што адзначаецца ў некаторых публікацыях, гэта крыху недарэчна. Яе таму што бацькі былі звязаны са свянцянскай парафіяй. Цяжка сказаць, чаму яны пераехалі ў Вільню. Магчыма, у сувязі са Студзеньскім паўстаннем і некаторымі падзеямі, у якіх яны ўдзельнічалі. Такім чынам, каля 1863 г. яна перабраліся ў Вільню.
Карані роду Каплеўскіх выводзяцца з XVI стагоддзя, з мясцовасці Коплі (цяпер Аўкшцейі Капляй і Жамейі Капляй на ўсход ад Кедайняй і на поўнач ад Каўнаса. — Рэд.), ад назвы якой паходзіць гэта прозвішча. Гэта шляхецкі род герба “Абданк”.
Таксама назіраюцца пэўныя аналогіі з гісторыяй Пілсудскіх, якія паходзяць з Жамойці, таксама ўзялі сваё прозвішча ад мясцовасці — Пілсуды (цяпер Пілсудай. — Рэд.). Потым лёс прымусіў Пілсудскіх у сувязі са Студзеньскім паўстаннем перабрацца ў раён Вільні. Юзаф Пілсудскі прыехаў у Вільню з Зулава (цяпер Залаввас. — Рэд.), што пад Вільняй.
Продкі і Пілсудскіх, і Каплеўскіх паходзілі з аднаго краю, таму паміж імі была нейкая сувязь, якая магла мець уплыў на іх знаёмства. Дарэчы, вось яшчэ адна цікавая дэталь: дзед Юзафа Пілсудскага быў сведкам на вяселлі ў Вільні прадзеда Марыі Каплеўскай. Такім чынам, шляхі гэтых сямей ужо перасякаліся раней, і ў нейкай ступені гэта было нармальна ў тыя часы сярод шляхты.
Юзаф Пілсудскі пазнаёміўся з Марыяй Каплеўскай у 1893 г. у Вільні, у доме сацыялістычнага дзеяча Рымкевіча. У той час Пілсудскі якраз вярнуўся з ссылкі ў Сібіры, якую адбываў за дзейнасць у сацыялістычным руху ў Літве і Польшчы. У 1899 г. Марыя і Юзаф узялі шлюб у мясцовасці Папраць Дужа пад Ломжай, у нямецкай калоніі, у евангелічным зборы. Чаму там? Бо Марыя патрабавала разводу пасля першага шлюбу, якога ёй не даваў каталіцкі касцёл. Адпаведна, у евангелічную канфесію перайшоў з каталіцтва і Пілсудскі (пазней, парваўшы адносіны з Марыяй, ён вярнуўся ў каталіцтва). Зрэшты, пробашч збора Кацпэр Мікульскі супрацоўнічаў у той час з Польскай партыяй сацыялістычнай і з самім Пілсудскім.
Нягледзячы на тое, што фактычнае сямейнае жыццё Каплеўскай і Пілсудскага не было вельмі працяглым і ўжо к 1914 г., пачатку Першай сусветнай вайны (а можа і раней, з 1906 г., калі Пілсудскі пазнаёміўся з маладой дзяячкай ППС Аляксандрай Шчарбіньскай) іх адносіны ўвайшлі ў крызісную фазу, Марыя да канца жыцця была верная Юзафу, падтрымлівала яго, а фармальна заставалася яго жонкай да самай смерці ў 1921 г.
Марыюш Кальмасяк: — Марыя Пілсудская памерла 17 жніўня 1921 г. і, згодна з перадсмяротным жаданнем, была пахавана ў Вільні на могілках на Росе (Расу), не выпадковым месцы, бо побач пахавана яе дачка, а таксама маці Людміла Каплеўская.
У біяграфіях Марыі Пілсудскай паўтараецца інфармацыя, што Юзаф Пілсудскі, магчыма, праігнараваў пахаванне жонкі і не паехаў у Вільню, каб з ёю развітацца. Аднак усё было больш складана. Ён не паехаў у Вільню, каб развітацца з жонкай, бо ў той час Вільня фармальна не была польскай, не была і літоўскай, а была сталіцай г.зв. Сярэдняй Літвы.
Сярэдняя Літва была створана Юзафам Пілсудскім з мэтай схіліць літоўцаў да супрацоўніцтва. Таму Пілсудскі як кіраўнік польскай дзяржавы проста не мог з’явіцца ў Вільні. З жонкай ён развітаўся у Лідзе, якая была апошняй станцыяй перад Сярэдняй Літвой. Таму, на мой погляд, ён зрабіў усё, што мог, для Марыі, якая любіла Вільню, і гэта яго рашэнне яна зразумела б.
Дарэчы, фармальна яшчэ летась, але фактычна сёлета ў выдавецтве Інстытута гісторыі Польскай АН выйшла 500-старонкавая кніга вядомага польскага гісторыка Яанны Героўскай-Калаўр Józef Piłsudski wobec kwestii białoruskiej (1918-1920) (“Адносіны Юзафа Пілсудскага да беларускага пытання (1918-1920)”). Як сведчыць назва кнігі, у ёй разглядаецца гісторыя Польшчы і Беларусі на працягу першых двух гадоў фарміравання сучаснай дзяржаўнасці двух народаў.
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё