У беларускай літаратурнай мове ёсць зацвярдзелыя гукі, якія заўсёды вымаўляюцца цвёрда: [р], [ж], [ш], [дж], [ч] і [ц] (калі не з мяккага [т'] ) – цяпе[р], [ж]онка, ідзе[ш], [дж]ала, [ч]овен, [ц]ана.
Для беларускай мовы характэрны фрыкатыўны гук [h], які вымаўляецца ў большасці слоў: [h]орад, на[h]а, [h]утарка. Толькі ў асобных словах (звычайна запазычаных) вымаўляецца выбухны гук [g]: [g]узік, [g]анак, шва[g']ер.
У беларускай мове ёсць афрыкаты [дж] і [дз'], якія вымаўляюцца злітна, непадзельна: ура[дж]ай, ха[дж]у, ха[дз']іць, [дз']еці. Асобнае вымаўленне [д+ж] і [д+з] характэрна для літар дж і дз, якія знаходзяцца на стыку марфем: а[дж]ыць, па[дз']емны, а[дз']імаваць.
Асаблівасцю беларускай мовы з’яўляецца і наяўнасць падоўжаных зычных, якія ўзніклі гістарычна на месцы спалучэння мяккі зычны + ьј паміж галоснымі: насе[н':]е, ма[з':]ю, кало[с':]е, жы[ц':]ё, разво[дз'дз']е, збо[ж:]а.
Вымаўленне спалучэнняў зычных падпарадкавана агульным фанетычным законам. Звонкія і глухія выразна вымаўляюцца перад усімі галоснымі і перад санорнымі (абавязак, абвіць, разліць). Такая пазіцыя называецца моцнай. У слабых пазіцыях вымаўляюцца альбо толькі глухія, альбо толькі звонкія. Звонкія зычныя на канцы слова, а таксама ў сярэдзіне перад глухімі вымаўляюцца як адпаведныя глухія: са[т], лы[ш]ка, лё[х]ка. Глухія зычныя перад звонкімі вымаўляюцца як звонкія: ка[з']ба, про[з']ба, лі[дж]ба.
Свісцячыя і шыпячыя гукі, калі стаяць перад галосным, гучаць выразна, г.зн. знаходзяцца ў моцнай пазіцыі (сом, суд, жар, шар). Слабымі пазіцыямі для свісцячых і шыпячых з’яўляецца іх суседства. Шыпячыя перад свісцячымі вымаўляюцца як свісцячыя (адбываецца рэгрэсіўная асіміляцыя шыпячых): на до[сц]ы, на рэ[ц:]ы, апранае[с':]я. Свісцячыя перад шыпячымі вымаўляюцца як шыпячыя: ра[шч]оска, [ш:]ытак, пя[шч]аны.
Слабой пазіцыяй для выбухных [д], [т] і афрыкат [ч], [ц] з’яўляецца іх суседства:
- спалучэнні гукаў [дч] і [тч] на стыку кораня і суфікса вымаўляюцца як падоўжаны гук [ч:]: перакла[ч:]ык, лё[ч:]ык;
- спалучэнні каранёвых зычных [д], [т], [ч], [к] з суфіксальным [с] перадаюцца адным гукам [ц]: гара[ц]кі, саве[ц]кі, баранаві[ц]кі, крыжа[ц]кі;
- спалучэнні [дц], [тц] і [чц] вымаўляюцца як падоўжаны [ц:]: на вокла[ц:]ы, на рэ[ц:]ы;
- спалучэнне [стч] вымаўляецца як [шч]: Брэ[шч]ына;
- спалучэнне [чн] вымаўляецца нязменна: яе[чн']я, ру[чн']ік;
- каранёвыя [з], [с], [г] перад суфіксальным [ск] вымаўляюцца як [ск]: францу[ск']і (французскі), пале[ск']і (палескі), выбар[ск']і (выбаргскі).
- у геаграфічных найменнях і назвах народаў каранёвы [к] перад суфіксальным [ск] вымаўляецца як [цк]: узбе[цк']і (узбекскі), таджы[цк']і (таджыкскі);
- у беларускай мове заўсёды цвёрда вымаўляюцца губныя перад наступным мяккім зычным, а таксама ў канцы слоў: [бл']яск, [пј]ю, ся[мј]я, насы[п], се[м];
- зычныя [д] і [т] перад наступнымі ётавымі галоснымі е, ё, ю, я, і, а таксама перад зычнымі [в'], [м'] пераходзяць адпаведна ў [дз'] (дзеканне) і [ц'] (цеканне): [дз']е[ц']і, [ц']юльпан. Але пераход [д] у [дз'], [т] у [ц'] не адбываецца на стыку марфем: а[д]весці, па[д]мерзнуць;
- зычныя [л], [н] перад мяккімі [дз'], [ц'], [н'], [ј] вымаўляюцца мякка, як [л'], [н']: на вера[н']дзе, вы[л'ј]е;
- тыя ж самыя фанетычныя законы дзейнічаюць на стыку слоў, калі разам яны ўтвараюць адно фанетычнае слова: [з'] верай, [ж] жытам, [с] сабакам, па[ц] цэглай, [с'] песняй і г. д.
Многія запазычаныя словы не падпарадкоўваюцца агульным законам, якія дзейнічаюць у беларускай мове для спрадвечных і даўно запазычаных слоў.
У большасці слоў іншамоўнага паходжання застаюцца цвёрдымі гукі [д] і [т]: [дэ]легат, [тэ]атр, [ды]візія, сту[дэ]нт. Але калі ў іншамоўных словах ёсць суфіксы -ік-, -ін-, -ір-, -еец-, -ейск-, -ёр-, то адбываецца пераход [д] у [дз'], а [т] у [ц']: біле[ц']ік, блан[дз']ін, каман[дз']ір, гвар[дз']еец, ін[дз']ейскі, ман[ц']ёр.
У словах, якія заканчваюцца збегам зычных (што не характэрна для беларускай мовы), узнікае паміж гэтымі зычнымі кароткі галосны а: ме[тар], мініс[тар], філь[тар].
На фанетычным узроўні назіраецца пэўная варыянтнасць. Дапускаецца як цвёрдае, так і мяккае вымаўленне [з], [с] перад мяккім зычным [ф']: [с]фера і [с']фера, [с]фінкс і [с']фінкс.
Працяг тэмы праз тыдзень.
(Шырэй гл. Г.К. Чахоўскі, Т.Л. Чахоўская, Сучасная беларуская мова. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія, Мінск 2010, с. 103 - 108).
Ніна Баршчэўская