W osiemdziesiątą rocznicę przemianowania Związku Walki Zbrojnej na Armię Krajową w warszawskiej siedzibie Archiwum Akt Nowych, zaprezentowano dokumenty pochodzące ze zbiorów AAN oraz nieprezentowane dotąd zbiory pozyskane przez AAN. Podczas konferencji do Archiwum Akt Nowych przekazano zbiory mjr. Witolda Kitkiewicza „Mariana”, dowódcy Radzymińskiego Obwodu Armii Krajowej „Rajski Ptak”.
Radzymińskie struktury AK powstały w 1942 roku, wraz ze zjednoczeniem różnych struktur konspiracyjnych działających na terenie powiatu radzymińskiego. Obwód należał do Obszaru Warszawskiego A i jego podokręgu Warszawa Wschód. Obwód swoim zasięgiem obejmował cały ówczesny powiat radzymiński, a także gminy Somianka, Pniewo, oraz część powiatu pułtuskiego i wyszkowskiego. „Marian” pełnił obowiązki dowódcy od maja 1942 r. do października 1943 r. Później pełnił funkcję drugiego kwatermistrza Obwodu Lwowskiego AK. Został aresztowany przez NKWD i do Polski powrócił dopiero w 1948 r. W kolejnych latach działał w środowiskach kombatanckich. Zmarł w 1966 r.
Łącznie w Obwodzie Radzymin służyło około 4 tysięcy żołnierzy zorganizowanych w 57 plutonach liniowych piechoty, plutonach specjalistycznych i służbach pomocniczych. Latem 1944 r. żołnierze Obwodu opanowali Tłuszcz i wspierali Armię Czerwoną w czasie walk o Radzymin. Po wygaśnięciu Akcji „Burza” i wkroczeniu wojsk sowieckich na teren powiatu radzymińskiego część żołnierzy została aresztowana przez NKWD w rejonach koncentracji i umieszczona w obozach przejściowych w Ostrówku, Tłuszczu i Rembertowie. Większość z nich została wywieziona w głąb ZSRS do łagrów. Część żołnierzy wstąpiła do armii Berlinga.
Przechowywane przez Kitkiewicza dokumenty zostały znalezione na strychu jego domu kupionego przez dziadka Ewy Adamczyk. „Znalazłam te dokumenty sprzątając strych i powiadomiłam o tym pana Jarosława Stryjka z Archiwum Akt Nowych” – powiedziała Adamczyk podczas konferencji prasowej. Zachowane dokumenty dotyczą nie tylko działalności Obwodu Armii Krajowej „Rajski Ptak”, ale również służby wojskowej Kitkiewicza w czasie wojny polsko-bolszewickiej oraz jego działalności w Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, gdy próbował zapewnić swoim podwładnym uprawnienia kombatanckie, a jednocześnie dążył do uchronienia ich przed działaniami bezpieki.
W konferencji wzięli udział kombatanci AK – prezes Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej por. Teresa Stanek ps. „Mitsuko” i były prezes ŚZŻAK mjr Leszek Żukowski „Antek”. „Mitsuko” podkreśliła, że rocznice, takie jak obchodzona 14 lutego, muszą służyć upowszechnianiu wiedzy o wysiłku żołnierzy Armii Krajowej, którzy w swojej służbie „kierowali się powołaniem serca i potrzeby służenia krajowi”. „W tak uroczystym dniu ja i moi koledzy musimy zaapelować o zachowanie żywej pamięci o nas i naszych dowódcach. Armia Krajowa i nasi dowódcy w nas będą żyli zawsze” – powiedziała por. Teresa Stanek.
„Archiwum Akt Nowych to miejsce w którym zgromadzono największą liczbę dokumentów Polskiego Państwa Podziemnego” – powiedział dyrektor AAN Mariusz Olczak. Powiedział, że wśród wielu zaprezentowanych dokumentów są takie, które dokumentują proces przekształcania ZWZ w AK. W rozkazach dowództwa stwierdzano, że celem powołania AK jest „scalenie wysiłków wojskowych w kraju”. „Zasoby AAN opisują ten proces” – podkreślił. Dodał, że w latach 1942-44 kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego nie stosowało określenia „Armia Krajowa”, ale - zachowując zasady konspiracji - posługiwało się kryptonimami, takimi jak „Polski Związek Powstańczy”.
W czasie konferencji przypomniano, że w zasobie Archiwum Akt Nowych w Warszawie znajduje się największy na świecie zbiór oryginalnych dokumentów Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej i całego Polskiego Państwa Podziemnego, liczący 250 000 stron. Kierownik Oddziału Konserwacji Dokumentów AAN Magdalena Wiercińska powiedziała, że zachowane dokumenty mają w sobie „wiele warstw treści, więcej niż dokumenty z czasów pokoju”. Powiedziała, że w czasie pracy konserwatorskiej pracownicy AAN skupiają się między innymi na takich jego cechach, jak to ile razy był złożony w celu ukrycia w skrytce konspiracyjnej lub czy nosi ślady błota, a nawet krwi. Podkreśliła, że celem działań konserwatorów jest ich zachowanie w niezmienionym stanie. „Patyna historii jest niezwykle istotna. Ważne jest także zrozumienie tych dokumentów i ich treści. Musimy odczytać wszystkie jego treści, bo opowiadają o historii i jego wytwórcy” – dodała.
Wśród zachowanych w zbiorach AAN dokumentów są między innymi akta Komendy Głównej Armii Krajowej i jej najważniejszych wydziałów: Organizacyjnego, Informacyjno-Wywiadowczego, Operacyjnego, Kwatermistrzowskiego, Dowodzenia i Łączności, Informacji i Propagandy, Kierownictwa Walki Podziemnej, Wojskowego Sądu Specjalnego, Szarych Szeregów oraz materiały komendanta, akta obszarów - Kraków, Lwów i Warszawa oraz okręgów - Białystok, Kielce, Lublin, Łódź, Śląsk, Wilno i Wołyń.
Archiwalia Komendanta Głównego SZP-ZWZ-AK obejmują m.in. rozkazy, instrukcje, zarządzenia, wytyczne, odezwy, referaty dotyczące organizacji i działalności bieżącej AK, sytuacji na terenie okupowanych ziem polskich oraz sytuacji międzynarodowej, depesze do i ze Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie oraz dokumenty Biura Informacji i Propagandy KG AK zawierające m.in. wytyczne dotyczące prowadzenia akcji propagandowej.
PAP/ho