W dworku w Ubielu, niedaleko Mińska (na dzisiejszej Białorusi) urodził się Stanisław Moniuszko. Ochrzczony trzy dni później, imię otrzymał po dziadku. Ojciec kompozytora, Czesław Moniuszko, walczył w armii napoleońskiej, gdzie dosłużył się stopnia kapitana. Ożenił się Elzbietą Madżarską i zamieszkał w odziedziczonym Ubielu.

Czesław Moniuszko z rodziną przeniósł się do Warszawy, żeby zapewnić dzieciom lepsze wykształcenie. Stanisław przygotowywał się prywatnie do egzaminów do słynnej wówczas Szkoły Pijarów w Warszawie.

Stanisław otrzymał świadectwo stwierdzające, że jako "młodzieniec z prywatnej edukacji uczynił postęp dostateczny do klasy IV". Jesienią tego roku rodzina wyprowadziła się do Mińska.

Stanisław rozpoczął naukę w gimnazjum w Mińsku. Po ukończeniu szóstej klasy opuścił szkołę - oficjalnie z powodów zdrowotnych, nieoficjalnie przez nasilającą się rusyfikację. Pod okiem stryja Kazimierza kształcił się w domu, a po śmierci stryja w 1836 roku uczył się sam.

Siedemnastoletni Stanisław przez kilka miesięcy przebywał ze swoim stryjem w Wilnie. Tam poznał 16-letnią Aleksandrę Müllerównę, z którą się zaręczył. Młodzi chcieli wziąć jak naszybciej ślub, jednak matka Aleksandry postawiła warunek - Stanisław musiał najpierw zdobyć zawód.

Moniuszko wyjechał do Berlina na studia muzyczne pod kierunkiem Karola Fryderyka Rungenhagena, dyrektora Teatru Królewskiego. W czerwcu 1839 roku nauczyciel zapisał: "Pan Stanisław Moniuszko poświęcił się od października 1837 pod moim kierownictwem wyższym studiom muzycznym, w szczególności kompozycji. Mogę mu dać świadectwo, że wykorzystał swój czas dla udoskonalenia się i poczynił dobre postepy, na podstawie których będzie mógł odbywać dalsze studia".

Berlińska firma Bote und Bock wydała pierwsze drukowane  utwory Moniuszki "Trzy śpiewy" do słów Adama Mickiewicza. Były to "Sen", "Niepewność" i "Moja pieszczotka". Przedsięwzięcie sfinansował ojciec kompozytora. Dwa lata później to samo wydawnictwo opublikowało balladę Moniuszki, także do słów Adama Mickiewicza - "Trzech Budrysów".

W czasie pobytu w Wilnie Moniuszko wręczył jedną ze swoich pierwszych kompozycji "I Kwartet smyczkowy" Józefowi Elsnerowi, kompozytorowi, nauczycielowi Fryderyka Chopina.

Stanisław Moniuszko wziął w Wilnie ślub z Aleksandrą Müllerówną. Młode małżeństwo zamieszkało u rodziców Aleksandry przy ulicy Niemieckiej 3. Stanisław stałe zatrudnienie otrzymał jako organista w kościele św. Jana. Podstawą utrzymania rodziny były prywatne lekcje muzyki. Państwo Moniuszkowie doczekali się dziesięciorga dzieci.

Powstały pierwsze kompozycje sceniczne, m.in. operetki "Ideał", "Karmaniol, czyli Francuzi lubią żartować", "Nowy Don Kichot", "Loteria", "Woda cudowna", "Sielanka" i inne. Mimo lekkiej formy i błahej treści Moniuszko starał się, by zawierały jakieś ważne przesłanie, np. satyrę na młodych bogatych mężczyzn pędzących próżniacze życie czy przeciwstawienie miłości do pieniędzy prawdziwemu uczuciu.

Kompozydor wyjechał do Petersburga z nadzieją na otrzymanie intratnego stanowiska, zaspokajającego jego życiowe ambicje. Jednak takiej oferty pracy nie otrzymał. Jedynym plonem dwumiesięcznego pobytu nad Newą jest zatwierdzenie przez cenzurę pierwszego "Śpiewnika domowego".

Ukazał się pierwszy "Śpiewnik domowy", a wraz z nim pochlebna recenzja Józefa Ignacego Kraszewskiego na łamach "Tygodnika Petersburskiego". W ciagu swojego życia Moniuszko wydał sześć zbiorów pieśni. Kolejnych sześć wydano po jego śmierci.

Na początku tego roku ukazał się poemat "Witolorauda" J.I. Kraszewskiego z nutowym dodatkiem, który zawierał dziewięć pieśni Moniuszki. W lipcu Moniuszko z żoną wyjechał do Warszawy w związku z wystawieniem operetki Moniuszki pt. "Loteria" w Teatrze Wielkim. Kompozytor nawiązał tu wiele znajomości z ludźmi muzyki i literatury. Poznał m.in. Włodzimierza Wolskiego, librecistę "Halki", swojego pierwszego dzieła operowego. "Loterię" wystawiono 12 września, ale ze słabym powodzeniem.

Tak zwana "Halka" wileńska powstała w wersji dwuaktowej. Moniuszko przedstawił ją dyrektorowi i zespołowi muzycznemu opery w Warszawie. Jednak zabiegi o jej wystawienie nie powiodły się.

Pierwsze wykonanie "Halki" odbyło się w jednej z sal w kamienicy Müllerów. "Kurier Wileński" pisał, że wykonanie opery było z powodu "braku u nas śpiewaków-artystów [...] w kształcie koncertu przez amatorów".

Moniuszko założył w Wilnie Towarzystwo św. Cecylii w celu szerzenia "dobrej i poważnej muzyki". W ciągu najbliższych kilku lat pochłonęła go praca. Nadal komponował operetki, pisał muzykę do sztuk teatralnych, kantaty, pieśni religijne. W tym czasie rozbudował także "Halkę". Podróżował do Warszawy i do Petersburga, gdzie z powodzeniem w 1856 roku przyjęto kantatę "Milda".

Premiera i wielki sukces opery "Halka" w Teatrze Wielkim w Warszawie. Wystawiono cztery akty, do których libretto napisał Włodzimierz Wolski. Dzień później szwagier Moniuszki Jan Müller pisał w liście: "Po odegraniu uwertury brawo było ogromne; za odkryciem kurtyny, kiedy się Polonez pokazał, huczał cały teatr, na koniec w ciągu całej sztuki nie ustawały oklaski, a po III akcie wywoływali kochanego Stasia 4 razy, po czterech razach jeszcz raz... ". Był to moment przełomowy - wielki sukces i dostrzeżenie talentu kompozytor.

Dyrekcja Teatrów Warszawskich powierzyła Moniuszce stanowisko naczelnego dyrygenta opery warszawskiej. W marcu Maria Kalergis, pianistka i mecenas sztuki zorganizowała koncert, z którego dochód umożliwił Moniuszce upragniony wyjazd do Paryża, ówczesnego centrum sztuki operowej. W lipcu rozpoczął podróż, którą starannie relacjonował w listach do żony. Przez dwa miesiące w Paryżu zwiedzał, chodził na przedstawienia teatralne i do opery oraz poświęcał się własnej pracy twórczej.

Na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie odbyła się premiera opery "Flis". W roli dyrygenta własnego dzieła debiutował Stanisław Moniuszko. Półtora miesiąca później do Warszawy sprowadziła się jego żona z dziećmi. Moniuszkowie po 18 latach opuścili Wilno.

W Warszawie została wystawiona po raz pierwszy opera Moniuszki "Hrabina" w trzech aktach, do której libretto napisał Włodzimierz Wolski. Dzieło stanowilo satyrę na polską arystokrację zapatrzoną na Francję i było apologią ojczystego patriotyzmu.

Moniuszko wydał własnym nakładem w Warszawie kilka zeszytów z utworami religijnymi. Zbiór miał tytuł "Muzyka kościelna". Została tu opublikowana m.in. "Pieśń ostrobramska", znana później z tego, że śpiewano ją w czasie nabożeństw w Ostrej Bramie w Wilnie oraz rozbrzmiewała z wileńskiej dzwonnicy katedralnej.

W niecały rok po "Hrabinie" w Teatrze Wielkim w Warszawie wystawiono kolejną operę Moniuszki "Verbum nobile". Libretto do utworu w jednym akcie napisał Jan Chęciński. Opera jest przykładem polskiej opery komicznej, spotkała się z wysokimi notami krytyków. Jeden z nich pisał "[...] Dawno na naszej scenie nic podobnie udatnego, jak ta opera, nie widziano [...]".

W Teatrze Wielkim w Warszawie odbyła się premiera opery "Straszny Dwór" z librettem Jana Chęcińskiego. Operą zachwycili się słuchacze i krytycy. Cenzura rosyjska dopatrzyła się w niej treści pobudzających uczucia patriotyczne Polaków, dlatego po trzecim przedstawieniu opera została zdjęta z afisza. W tym też roku odbyło się prawykonanie, w rocznicę wybuchu powstania styczniowego, kantaty "Widma", jednego z ważniejszych utworów Moniuszki. 

7 października w warszawskim Teatrze Wielkim odbyło się setne wystawienie "Halki". Moniuszko podróżował po Europie, towarzysząc premierom opery na deskach innych teatrów. W 1867 roku miała miejsce premiera "Halki" we Lwowie, w lutym 1868 roku w Pradze, w marcu 1869 w Moskwie, a w lutym 1870 - w Petersburgu.

Do cyklu ośmiu "Sonetów krymskich" Adama Mickiewicza - "Cisza morska", "Żegluga", "Burza", "Ruiny", "Noc", "Czatyrdah", "Pielgrzym", "Ajudah" - Moniuszko napisał muzykę. Jest to kantata na głosy solowe, chór i orkiestrę. Wybitny etnograf Oskar Kolberg pisał w "Tygodniku Ilustrowanym": "Sonety ułożone w muzykę! - rzecz rzadka, prawie niepraktykowana. [...] Zapał, z jakim nowe to dzieło zasłużonego kompozytora przyjęła publiczność, rzęsiste, zewsząd sypiące się oklasi, wywoływanie, powinszowania i dar z autografem sławnego poety niech mu będą rękojmią, że Warszawa cenić jego prace umie i każde nowe dzieło z chlubą zawsze i wdzięcznością powita".

Miała miejsce nieudana premiera opery "Paria" i operetki "Beata".

Odbył się ostatni koncert Stanisława Moniuszki z udziałem nielicznego grona słuchaczy.

Stanisław Moniuszko zmarł nagle na atak serca. Miał 53 lata. Dla licznej rodziny kompozytora była to wielka strata i brak środków do życia. W uroczystym pogrzebie na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie żegnały go tysiące rodaków. Była to jedna z największych manifestacji ludności Warszawy w tamtym czasie. Mowę pożegnalną wygłosił m.in. przyjaciel i współpracownik kompozytora Jan Chęciński: "[...] Umiał przemawiać Moniuszko tą mową natchnionych dźwięków do każdego pojęcia; umiał przenikać nią i wzruszać zarówno serca bijące pod szatą bogacza, jak pod siermięgą prostaczka; pieśń jego stała się własnością i pociechą wszystkich; [...]".