Legiony to pierwsza polska formacja wojskowa w XX w. Skupiły w sobie oddziały Strzelca Józefa Piłsudskiego, Drużyny Strzeleckie, Polowe Drużyny Sokoła oraz inne organizacje paramilitarne działające przed I wojną światową, głównie na terenie zaboru austriackiego.
Powołanie Legionów do życia było konsekwencją wkroczenia 6 sierpnia 1914 roku na teren zaboru rosyjskiego - do Królestwa Polskiego - I Kompanii Kadrowej, znajdującej się pod komendą Józefa Piłsudskiego, złożonej z dotychczasowych członków Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich.
- Odtąd nie ma ani Strzelców, ani drużyniaków. Wszyscy, co tu jesteście zebrani, jesteście żołnierzami polskimi - mówił Piłsudski przed wymarszem I Kompanii Kadrowej z krakowskich Oleandrów.
Celem działań strzelców było wywołanie antyrosyjskiego powstania i tworzenie administracji polskiej na zajętych terenach. Powstanie jednak nie wybuchło. Oddziały strzeleckie spotkały się z obojętnością, a nawet niechęcią społeczeństwa polskiego. W tej sytuacji Austriacy zażądali rozwiązania oddziałów strzeleckich bądź wcielenia ich do pospolitego ruszenia.
16 sierpnia 1914 r. w Krakowie, po uprzednich rozmowach polityków galicyjskich w Wiedniu (m.in. Juliusz Leo, Leon Biliński), na posiedzeniu członków Koła Polskiego w parlamencie austriackim powzięto uchwałę o stworzeniu Legionów, które będą walczyły po stronie Austro-Węgier. Polska formacja wojskowa miała być argumentem w dążeniu polityków galicyjskich do przekształcenia dualistycznej austro-węgierskiej monarchii habsburskiej w trialistyczną, austro-węgiersko-polską.
Legiony działały w ramach armii austro-węgierskiej i podlegały dowództwu Landwehry. "Pod polską komendą, a w ścisłej łączności z naczelnym dowództwem armii austriacko-węgierskiej pójdą Legiony Polskie w bój, aby na szalę tej największej wojny rzucić także godny narodu polskiego czyn, jako warunek i zadatek lepszej dla niego doli" - głosiła uchwała.
Tego samego dnia, 16 sierpnia, powstał Naczelny Komitet Narodowy skupiający przedstawicieli partii galicyjskich. NKN miał być organizatorem i patronem Legionów. Na czele Departamentu Wojskowego NKN stanął Władysław Sikorski.
27 sierpnia wydany został rozkaz Naczelnej Komendy armii austro-węgierskiej (AOK) o formowaniu Legionu Wschodniego i Legionu Zachodniego. Legion Wschodni nie powstał z powodu ofensywy rosyjskiej, a także przeciwdziałania wschodniogalicyjskich polityków endeckich
Oddziały strzeleckie Piłsudskiego, który zdecydował o ich przyłączeniu do powstających Legionów otrzymały nazwę 1. Pułku Piechoty Legionu Polskiego. Został on następnie, na przełomie 1914 i 1915 roku rozbudowany i przekształcony w I Brygadę. 1. Pułk toczył w 1914 roku boje m.in. pod Anielinem i Laskami i Krzywopłotami oraz najcięższy i najkrwawszy w tym roku bój pod Łowczówkiem 22-25 grudnia.
29 października 1914 r. pięć batalionów późniejszej II Brygady (formowana na wiosnę 1915 roku) stoczyło ciężki bój pod Mołotkowem w Karpatach Wschodnich. Od miejsca walk brygada była nazywana "Karpacką". 13 czerwca 1915 roku ułani II Brygady, pod dowództwem rtm. Zbigniewa Dunin-Wąsowicza, wykonali szarżę na rosyjskie okopy pod Rokitną na Bukowinie. Szarża ta przeszła do legendy polskiej kawalerii.
Wiosną 1915 zaczyna się organizować III Brygada Legionów. W połowie 1915 roku Legiony liczyły ok. 25 tysięcy żołnierzy, w tym prawie 10 tys. w jednostkach liniowych. Dowodziła nimi Komenda Legionów, na której czele stali Polacy - oficerowie armii austriackiej: gen. Karol Trzaska-Durski, następnie gen. Stanisław Puchalski (do listopada 1916 r.).
Działania Legionów Polskich i Legionu Puławskiego w latach 1914 - 1916
Józef Piłsudski, dowódca I Brygady był skonfliktowany z Komendą Legionów, a także Departamentem Wojskowym NKN. Uważał Legiony za argument i instrument w walce o niepodległą Polskę, podczas gdy Komenda Legionów i NKN opowiadały się za tzw. rozwiązaniem austro-węgierskim, którego celem miało być połączenie ziem Królestwa Polskiego z Austro-Węgrami i stworzenie trzeciego, polskiego członu monarchii habsburskiej. Piłsudski dążył do objęcia kontroli nad całymi Legionami oraz do jak największego ograniczenia wpływów austriackich.
Widząc, że ani Austro-Węgry, ani też Niemcy nie zamierzają czynić żadnych koncesji, które przybliżałyby kwestię niepodległości Polski, Piłsudski podał się w lipcu 1916 roku do dymisji. Została przyjęta we wrześniu 1916 roku.
20 września austriacka Komenda Naczelna postanowiła przekształcić Legiony w składający się z dwóch dywizji Polski Korpus Posiłkowy.
Dramatyczny i krwawy trzydniowy bój brygad Legionów pod Kostiuchnówką na Wołyniu (4-6 lipca 1916 r.) zwrócił uwagę dowództwa niemieckiego na wartość polskiego żołnierza. Słabnąca pozycja Austro-Węgier sprawiła, że zgodziły się one na przejęcie polskich oddziałów pod komendę niemiecką. Niemcy liczyli, że uda się im zmobilizować w ich szeregi tysiące Polaków. Wymagało to jednak ustępstw politycznych.
5 listopada 1916 roku aktem cesarzy niemieckiego i austro-węgierskiego zostało utworzone Królestwo Polskie. Oddziały legionowe zostały przewiezione na jego teren. Oficjalne przekazanie formacji legionowych władzom niemieckim nastąpiło 10 kwietnia 1917 r. Naczelnym dowódcą wojska Królestwa Polskiego - Polskiej Siły Zbrojnej - został gen. Hans Beseler.
2 lipca 1917 roku, nie godząc się na tekst przysięgi, w której była mowa o braterstwie z armią austro-węgierską i niemiecką, Józef Piłsudski, stojący na czele Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu podał się do dymisji. Został aresztowany przez Niemców 22 lipca.
W lipcu 1917 roku złożenia przysięgi odmówiła większość żołnierzy Legionów. Ci, którzy byli mieszkańcami Królestwa Polskiego, zostali internowani w obozach w Beniaminowie (oficerowie) i Szczypiornie (podoficerowie, szeregowcy). Część legionistów - obywateli Austro-Węgier, solidaryzująca się z odmawiającymi przysięgi, została wcielona do wojska austriackiego, natomiast oficerowie i żołnierze z II Brygady, którzy postanowili trwać w szeregach, weszli w skład reaktywowanego Polskiego Korpusu Posiłkowego, będącego w dyspozycji austriackiej Naczelnej Komendy. Liczył on jesienią 1917 r. ok 6000 żołnierzy. Dowódcą korpusu był płk Zygmunt Zieliński.
I i III Brygada zostały rozformowane. Polska Siła Zbrojna liczyła jesienią 1917 r. ok 2800 żołnierzy.
Wielka Wojna 1914 - 1918 >>> serwis specjalny
9 lutego 1918 r. Austro-Węgry i Niemcy zawarły z Ukraińską Centralną Radą traktat w Brześciu, na mocy którego Chełmszczyzna i część Podlasia miały wejść w skład państwa ukraińskiego. W proteście przeciw temu II Brygada, dowodzona przez Józefa Hallera z 15 na 16 lutego 1918 r. przedarła się w walce przez linię frontu, na stronę rosyjską. Żołnierze, którym to się nie udało, zostali internowani.
Polski Korpus Posiłkowy został zlikwidowany.
Ostatnim epizodem legionowej epopei był bój II Brygady z oddziałami niemieckimi pod Kaniowem 11 maja 1918 r. i jej kapitulacja.
Przez Legiony przewinęło się ok 35-40 tys. żołnierzy. Poległo ok. 3 tysięcy. 1358 żołnierzy Legionów otrzymało order Virtuti Militari.
Historia w portalu PolskieRadio.pl >>>
PAP/iz
