14 lipca 2017 roku w wieku niespełna 96 lat zmarła Julia Hartwig, jedna z najwybitniejszych polskich poetek XX i XXI wieku. Odeszła - jak napisała jej córka Daniela - "we śnie i z uśmiechem na twarzy. Odeszła spokojnie i godnie, tak jak żyła".
Przez wiele lat Julia Hartwig obdarowywała słuchaczy Polskiego Radia opowieściami o swoim życiu, podróżach, ludziach, których spotkała, ulubionych pisarzach, kompozytorach, malarzach, dzieliła się refleksjami na temat sensu i tajemnic poezji. W specjalnej audycji nadanej w dniu śmierci poetki przypomnieliśmy fragmenty rozmów z artystką, a także jej odpowiedzi na tzw. kwestionariusz Prousta. Julia Hartwig mówiła m.in. o swoich pierwszych wierszach, ojcu, ulubionych miejscach, pierwszym wrażeniu, jakie zrobiła na niej Ameryka, ale też o ideale mężczyzny i kobiety.
45:37 Hartwig dwójka 14.07.2020.mp3 Wypowiedzi Julii Hartwig z radiowych archiwów - fragmenty audycji Doroty Gacek (PR, 14.07.2017)
Owoce życia Julii Hartwig
Lublin, debiut, konspiracja
Julia Hartwig urodziła się 14 sierpnia 1921 roku. Jej rodzeństwo - Edward (późniejszy wybitny fotografik), Walenty (znany endokrynolog), Zofia i Helena - przyszli na świat w Moskwie, tylko najmłodsza Julia - w Lublinie, mieście, w którym osiedliła się uciekająca z Moskwy przed rewolucją bolszewicką rodzina Hartwigów. Ojciec w Lublinie otworzył zakład fotograficzny.
Przyszła poetka w 1936 roku zadebiutowała w lubelskim międzyszkolnym piśmie literackim "W słońce" wierszem bez tytułu. Miała niespełna 15 lat. W kolejnych numerach czasopisma ukazały się utwory: "Wiersz muzyczny" (1937 r.), "Samotni ludzie" (1938 r.) i "Pieśń o zaginionych" (1939 r.).
Podczas okupacji Julia Hartwig przeniosła się do Warszawy. Brała udział w konspiracji, była łączniczką Armii Krajowej, działała w kulturalnym podziemiu. W tym czasie podjęła także studia na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. Jej profesorami byli m.in. Julian Krzyżanowski i Władysław Tatarkiewicz. Tam poznała poetów: Tadeusza Gajcego i Zdzisława Stroińskiego. Po wojnie kontynuowała studia na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a następnie na Uniwersytecie Warszawskim (1946). W tym czasie publikowała swoje wiersze m.in. w "Wyborze wierszy poetów lubelskich" oraz na łamach "Twórczości" i "Kuźnicy".
08:07 julia hartwig cz_1.mp3 - Pisać wiersze rozpoczęłam dopiero po wojnie. To wtedy zrozumiałam, że to będzie moje zajęcie – mówiła Julia Hartwig w rozmowie z Witoldem Malesą (PR, 4.11.2002)
Julia Hartwig: Paryż widzę oczami Apollinaire’a
Francja, Ameryka i trzech mężów
Od 1947 do 1950 r. przebywała we Francji na stypendium rządu francuskiego (studiowała literaturę francuską). Po powrocie zamieszkała w Warszawie. Związana była wtedy z reporterem, publicystą Ksawerym Pruszyńskim, który w 1950 r. zginął w wypadku samochodowym koło Duesseldorfu. "Związek z nim ułożył się dla mnie w historię tragiczną, choć spotkania z taką osobą trudno nie uznać za szczęście" - mówiła po latach Hartwig. Przez kilka miesięcy poetka była żoną krytyka filmowego Zygmunta Kałużyńskiego. W 1954 roku poślubiła poetę i prozaika Artura Międzyrzeckiego.
Julia Hartwig w rozmowie z Portalem Polskiego Radia w 2014 roku wspominała wieloletnią przyjaźń, jaka łączyła ją i jej męża, Artura Międzyrzeckiego, ze Zbigniewem Herbertem.
Publikowała wiersze, przekłady z literatury francuskiej i recenzje na łamach "Nowej Kultury", "Świata", "Poezji". W 1970 roku wraz z mężem wyjechała do Stanów Zjednoczonych. Wykładała na uniwersytetach w USA i Kanadzie.
57:08 spotkanie z julią hartwig.mp3 Julia Hartwig opowiada Joannie Szwedowskiej o swoim życiu z okazji swoich 90. urodzin w audycji z cyklu zakładka literacka (PR, 14.08.2011)
Literatura, Polska i opozycja
W 1974 r., po powrocie do kraju, pracowała, publikując zbiory poezji własnej i tłumaczonej z innych języków, a także eseje i tomy prozy. Wspólnie z Międzyrzeckim wydali "Antologię poezji amerykańskiej", kilka książek dla dzieci, tom tłumaczeń wierszy i prozy Guillaume'a Apoillinaire’a, a także "Listy" Arthura Rimbaud. Napisała monografie "Apollinaire" (1961), przełożoną m.in. na język francuski, oraz "Gerard de Nerval" (1973). W jej wyborze i przekładach ukazała się pierwsza w Polsce antologia poetek amerykańskich "Dzikie brzoskwinie" (2003) oraz zbiór prozy Henriego Michaux "Seans z workiem" (2004).
W okresie PRL popierała demokratyczną opozycję. W styczniu 1976 należała do sygnatariuszy "Memoriału 101", wyrażającego protest przeciw projektowanym zmianom w Konstytucji PRL. W latach 1986-1991 była związana z NSZZ "Solidarność". W 1989 r. była członkiem Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność" Lechu Wałęsie.
Tomy poetyckie Hartwig to m.in. "Pożegnania" (1956), "Czuwanie" (1978), "Czułość" (1992), "Zawsze od nowa" (1999), "Nie ma odpowiedzi" (2001), "Błyski" (2002), "Bez pożegnania" (2004), "To wróci" (2007), "Jasne niejasne" (2009). Publikowała także prozę m.in. "Dziennik amerykański" z pobytu w Stanach i dziennik podróży "Zawsze powroty", w którym poetka zebrała zapiski z podróży do Francji i USA.
Julia Hartwig była laureatką m.in. Nagrody Poetyckiej im. Wisławy Szymborskiej i Nagrody Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego.
59:50 2017_07_15_12_33_12_PR2_Audycja_Julia Hartwig.mp3 "Była prawdziwą damą". Iwona Smolka, Adam Pomorski, Piotr Matywiecki i Bronisław Maj wspominają Julię Hartwig (PR, 15.07.2017)
Poezja z fragmentów rzeczywistości
Na pytanie, czym jest poezja, Julia Hartwig odpowiadała: poezja to opisywanie świata, zapisywanie go. Nazywanie tego, co doświadczone. Odkryta w tłumie twarz, jakiś napotkany człowiek (jak ta stara kobieta zauważona w pewne niedzielne popołudnie na ławce nad East River). Niedostrzegany dotąd element pejzażu ("Nowosądeckie Prowansja czy może nieznana Nadrenia"). Liczne wspomnienia z podróży (wiewiórka w Regent Parku; wioska Sare nad granicą hiszpańską, gdzie na tarasie starego domu nad zboczem "dziewczyna w białym czepku podaje soczyste pstrągi na półmisku"; skraj Portugalii, gdzie "w oświetlonej słabym światłem kawiarni z odrapanymi ścianami/pisarze popijają wino/w sąsiedniej knajpce ktoś nuci na estradzie fado/z ciemnego wzgórza widać migotliwe światła Lizbony"). Czy też: wspomnienia bliskich – wraz z upływem czasu coraz liczniejsze – którzy już odeszli.
Julia Hartwig śni swoich przyjaciół
Poezja zatem to zapisywanie rzeczywistości: z czułością, z daleką od formalnych eksperymentów jasnością, choć czasem na pograniczu jawy i snu, porządku dnia i chaosu nocy. Zapisywanie z wiarą, że odsłoni się jakiś ukryty, do końca nigdy niezrozumiały sens.
24:09 wywiad z julią hartwig.mp3 - Mam taki stosunek do życia i natury, że wszystko wydaje mi się w człowieku jakby stanem łaski – Julia Hartwig dzieliła się swoim spojrzeniem na świat z Iwoną Smolką (PR, 12.03.1990)
Julia Hartwig była jednak nie tylko znakomitą poetką. W jednej z gawęd z Dwójkowego cyklu "Zapiski ze współczesności" wspominała o innych obszarach swojej rozległej twórczości: o dzienniku amerykańskim, o monografiach francuskich poetów: Apollinaire'a i Nervala, a także: o słuchowiskach radiowych i książkach dla dzieci.
Nie sposób nie przypomnieć tu jeszcze jednego, jakże istotnego obszaru twórczości Julii Hartwig: pracy translatorskiej. Tłumaczeń francuskiej poezji i prozy, tłumaczeń, również wraz z Arturem Międzyrzeckim, poezji amerykańskiej. A przecież w dorobku Julii Hartwig są także wyjątkowej urody prozy poetyckie, interesujące eseje czy też niezwykłe "Błyski", "ślady codziennej krzątaniny umysłu", zbiór frapujących myśli, fragmentów, olśnień.
PAP/jp/mc
