Będą z kogoś ludzie
a) «ktoś się stanie porządnym człowiekiem»
b) «ktoś zdobędzie wykształcenie, wysokie stanowisko, osiągnie sukces zawodowy»
Człowieku... «zwrot poufały wzywający do zastanowienia się, opamiętania itp.» – odwołanie się do zdolności rozumowania, woli itd.
O cechach fizycznych
Człowiek bez kości «człowiek bardzo wygimnastykowany, zwinny»
O dobroci, szlachetności, uczciwości człowieka – odwołania do części ciała (serce, ręce) i duszy; siedliska dobrych uczuć, a także do wartościowych rzeczy (złoto)
Człowiek gołębiego serca, o gołębim sercu «człowiek niezwykle dobry, łagodny, tkliwy»
Człowiek małego ducha «człowiek tchórzliwy, bojaźliwy, niedowierzający nikomu»
Człowiek małego serca, o małym sercu «człowiek małoduszny, niewrażliwy, tchórzliwy»
Człowiek wielkiego serca, o wielkim sercu «człowiek o wielkich wartościach moralnych, wielkoduszny, odważny, śmiały»
Człowiek o twardym, zimnym sercu «człowiek nieczuły, niewzruszający się łatwo»
Mieć miękkie serce; mieć serce miękkie jak wosk; być człowiekiem miękkiego serca; być miękkim jak wosk «być dobrodusznym, łagodnym, wrażliwym, skłonnym do współczucia, do ustępstw»
Człowiek wielkiego ducha «człowiek odważny, szlachetny»
Człowiek wielkiej duszy «człowiek wspaniałomyślny, wielkoduszny»
Dusza człowiek «człowiek bardzo szczery, serdeczny, dobry»
Mały człowiek (mali ludzie) «człowiek (ludzie) o małej wartości, kierujący się niskimi pobudkami»
Wielki człowiek (wielcy ludzie) «ktoś wyjątkowo szlachetny, ludzie zasłużeni, wybitni»
cecha fizyczna wykorzystana do miary cech psychicznych
Mieć czyste ręce; być człowiekiem czystych rąk «być człowiekiem uczciwym, nie mieć na sumieniu żadnych niezgodnych z prawem czynów»
Złoto, nie człowiek «o człowieku odznaczającym się pozytywnymi cechami charakteru, serdecznością, uczynnością»
Ludziom (gatunkowi ludzkiemu) przypisuje się porządek, poukładanie, piękno, ludzkiemu życiu – ład, kulturę (w domyśle: w przeciwieństwie do zwierząt)
Jest jak u ludzi «jest jak należy – porządnie, jak powinno być»
Mów, zachowuj się, postępuj itp. jak człowiek (jak ludzie) «mów, zachowuj się, postępuj itp. zgodnie z przyjętymi normami, jak przystało na człowieka»:
Ktoś (jest) niepodobny do ludzi «ktoś źle, brzydko, dziwacznie wygląda»
Ktoś (jest) podobny do ludzi «ktoś dobrze wygląda, ładnie się prezentuje»
Ktoś nie nadaje się do ludzi «ktoś jest nieprzystosowany do życia, nie umie się dopasować do jakiejś sytuacji, stwarza problemy swoim zachowaniem»
Żyć, mieszkać itp. jak człowiek (jak ludzie) «żyć, mieszkać itp. w sposób nieuwłaczający godności ludzkiej, tak jak przystało na człowieka»
Okazać się człowiekiem «okazać się osobą szlachetną, uczynną, życzliwą»
Robić, zrobić z kogoś człowieka «sprawić, sprawiać, że ktoś stanie się wartościowy, szlachetny»
Wyjść na człowieka, na ludzi «stać się jednostką wartościową społecznie, zdobyć wykształcenie, zawód»
Coś z ludzką twarzą «coś, co ma łagodniejszą formę, co jest bardziej przyjazne człowiekowi, co ma pewne cechy humanitaryzmu»
CZOŁO
jak karta, na której są wypisane informacje o człowieku
Ktoś ma coś wypisane, napisane na czole
Zrobić (sobie) kółko na czole «wykonać ruch zakreślania kółka na czole, aby dać do zrozumienia, że ktoś powiedział lub zrobił coś niezbyt mądrego»
Z chmurą na czole «posępnie, ponuro, ze zmarszczonym czołem»
Chmurzyć czoło «zasępiać się, smutnieć»
Z pogodnym czołem «w dobrym nastroju, pogodnie»
Rozchmurzyć, rozjaśnić czoło «odzyskać dobry humor, dobry nastrój»
Czoło – część głowy – związek z rozumem, głową jako głównym organem
Z podniesionym czołem, z podniesioną głową «dumnie, godnie, jawnie, nie wstydząc się»
Puknij się, stuknij się, posp. walnij się w czoło, w głowę, posp. w łeb «słowa kierowane do osoby, która mówi głupstwa, mające zmusić ją do zastanowienia się»
Chylić głowę, czoło (czoła) przed kimś, przed czymś «dawać komuś wyraz swojej czci, szacunku, uznania, podziwu»
Mieć miedziane, wytarte czoło «wykazywać brak ambicji, honoru, wstydu, być bezczelnym, cynicznym»
Czoło – część ciała najbardziej narażona na ataki, przeniesienie na sferę niefizyczną
Stawić czoło (czoła) komuś, czemuś «oprzeć się, przeciwstawić się komuś, czemuś, podjąć walkę z kimś, z czymś»
GŁOWA
głowa – część ciała; zmiany fizyczne idą w parze ze stanami psychicznymi, symbolizują je itd.
Krew uderzyła komuś do głowy, do mózgu «ktoś stracił panowanie nad sobą, przejął się czymś bardzo, uległ emocjom»
Woda sodowa uderzyła komuś do głowy «komuś zaczęło się wydawać po jakimś (nawet nieznacznym) sukcesie, awansie, że jest bardzo ważną osobą»
Coś (sława, powodzenie, pieniądze itp.) uderzyło komuś do głowy «ktoś stał się zarozumiały, zbyt pewny siebie i okazuje innym swoją wyższość»
(podobieństwo do zachowania człowieka niepoczytalnego, będącego np. pod wpływem alkoholu)
Mieć mocną głowę «być odpornym na działanie alkoholu»
Mieć słabą głowę «być podatnym na działanie alkoholu»
Gorąca głowa, gorący umysł «człowiek porywczy, popędliwy, pełen zapału, łatwo się entuzjazmujący»
głowa – siedlisko rozumu i równowagi umysłowej; organ sterowniczy; także symbol dumy
Tęga, otwarta, mądra głowa, tęgi, otwarty umysł «z uznaniem o mądrym, inteligentnym człowieku»
Iść, pójść, sięgnąć, pot. skoczyć po rozum do głowy «zastanowiwszy się znaleźć na coś radę, znaleźć wyjście z jakiejś sytuacji»
Coś wchodzi, pot. włazi komuś (łatwo, źle) do głowy «ktoś się (łatwo, z trudnością) czegoś uczy, zapamiętuje coś»:
Skrobać się, drapać się w głowę, po głowie «być zakłopotanym, nie wiedzieć, co począć, zastanawiać się nad czymś»
Mieć coś z głową «być nienormalnym, niesprawnym umysłowo»
Upaść na głowę, posp. na łeb «stracić rozum, rozsądek; zgłupieć»
Przewróciło się, poprzewracało się komuś w głowie, posp. we łbie, ktoś ma przewrócone, poprzewracane w głowie, posp. we łbie «ktoś nabrał zbytniej pewności siebie, stał się zarozumiały, pyszny»
Głowa do pozłoty «o kimś niezbyt rozgarniętym, bezmyślnym»
Bić, pot. tłuc, walić głową, posp. łbem w mur, w ścianę, o mur, o ścianę «walczyć, zmagać się z trudnościami nie do pokonania»
Chować, schować, kryć głowę w piasek «udawać, że się czegoś nie rozumie, nie wie, nie dostrzega, uchylać się od jakiegoś działania, podjęcia decyzji, stchórzyć przed czymś»:
Mieć spokojną głowę «nie mieć powodów do zmartwienia, nie przejmować się
Stracić głowę «nie móc się zdobyć na spokojne, sensowne rozumowanie, przestać panować nad sobą, przestać myśleć logicznie»
Stracić głowę dla kogoś «ulec czyjemuś urokowi, zakochać się w kimś»
Zdjąć komuś kłopot z głowy, książk. kamień z serca, ciężar z piersi «sprawić, że ktoś przestanie się martwić, kłopotać» w wariantach tego fraz. występują organy czułe, delikatne; nie zdejmujemy np. ciężaru z nóg albo z rąk
Podnieść głowę
a) «nabrać otuchy, poczuć się pewniej»
b) «stać się zarozumiałym, wpaść w pychę»
Posypać (sobie) głowę popiołem «przyznać się publicznie do winy i okazać żal, skruchę»
głowa (na swoim miejscu) – znak, że człowiek żyje, a przenośnie – że jest przy zdrowych zmysłach, działa, rozumuje i nie działa tak, żeby sprowadzić na siebie niebezpieczeństwo
Włos komuś z głowy nie spadnie «komuś nie grozi żadne niebezpieczeństwo, ktoś jest całkowicie bezpieczny, komuś nie stanie się krzywda»
Coś wisi komuś, zawisło nad głową (jak topór)
a) «ktoś ma coś do załatwienia, jakiś obowiązek do wypełnienia»:
Wisi mi nad głową jeszcze jeden egzamin.
b) «coś komuś zagraża»:
Zawisła im nad głową groźba eksmisji.
Kłaść (zdrową) głowę pod Ewangelię «niepotrzebnie się narażać na nieuniknione przykrości, niebezpieczeństwo»
Mieć głowę, posp. łeb (na karku); mieć głowę (nie od parady) «być mądrym, sprytnym, umieć sobie radzić»:
On to ma głowę!
OKO
oko – narząd wzroku, dzięki niemu poznajemy świat;
Coś bije, uderza w oczy, pot. bije po oczach «coś się wyróżnia, zwraca uwagę, zwykle swym wyglądem, daje się łatwo zauważyć, jest bardzo widoczne»:
Coś, ktoś staje komuś przed oczami, w myślach, w pamięci «coś, ktoś staje się przedmiotem czyichś wspomnień, wyobrażeń, coś, ktoś ciągle się komuś przypomina»
Coś, ktoś wpada w oko, w oczy «coś, ktoś daje się łatwo zauważyć, zwraca uwagę swoim wyglądem»:
Coś rzuca się w oczy «coś daje się łatwo zauważyć, jest od razu widoczne, oczywiste»
Mieć oczy szeroko otwarte «być czujnym, ostrożnym»
Biednemu zawsze wiatr w oczy (wieje) «biednemu trudniej w życiu»
Co z oczu, to (i) z serca; co z oczu, to (i) z myśli «gdy tracimy z kimś lub czymś bliski fizyczny kontakt, przestajemy wkrótce o nim myśleć i pamiętać»
Czego oko nie widzi (czego oczy nie widzą), tego sercu nie żal «łatwo znieść stratę, o której się nic nie wie»
Oko za oko, ząb za ząb «zasada wymierzania sprawiedliwości w sposób prymitywny i okrutny, odpłacanie złem za zło»
oko – okno duszy; miernik tego, czy ktoś kłamie, czy mówi prawdę, co czuje, co myśli itp. – także miernik oceny zachowań innych; tu silne związki sfery fizycznej i psychicznej
Bez drgnienia powiek, bez zmrużenia oka, powiek (powieki), bez mrugnięcia okiem
a) «bez namysłu i bez zażenowania»
○ Łgać bez drgnienia powiek.
b) «nie zdradzając zaskoczenia lub zdenerwowania»:
Bez zmrużenia oka zapłacił rachunek.
Wieść o katastrofie przyjęła bez mrugnięcia okiem.
Bielmo spadło komuś z oczu, łuska, zasłona spadła komuś z oczu «ktoś nagle zobaczył rzeczy takimi, jakie są w rzeczywistości, poznał prawdę, której wcześniej nie dostrzegał, pozbył się złudzeń»
Być komuś solą w oku «przeszkadzać, zawadzać komuś, być dla kogoś niewygodnym»
W (żywe) oczy «jawnie, bezczelnie, cynicznie, bez żadnego skrępowania wobec kogoś»
○ Kłamać w żywe oczy.
Za, poza czyimiś oczami «w tajemnicy przed kimś, bez czyjejś wiedzy; za czyimiś plecami»
Z przymrużeniem oka «pobłażliwie, wyrozumiale, niezbyt poważnie, lekko»:
W cztery oczy «na osobności, sam na sam» konotacje szczerości
Urosnąć, zyskać w czyichś, we własnych oczach «stać się bardziej szanowanym, podziwianym, cenionym przez kogoś, zacząć bardziej cenić i szanować samego siebie»
Bać się, nie móc, nie śmieć itp. spojrzeć komuś w oczy, pokazać się komuś na oczy «wstydzić się kogoś z powodu własnego lub czyjegoś postępowania»
Coś, np. złość, gniew, radość, komuś z oczu wyziera, wygląda «ktoś uzewnętrznia w swoim spojrzeniu targające nim gwałtowne uczucia: złość, gniew, radość itp.»
Czyjeś oczy się śmieją, ktoś ma śmiejące się oczy «czyjeś oczy mają wesoły wyraz»
Diabeł w kimś siedzi; ktoś ma w sobie diabła; ktoś ma diabła za skórą; diabeł komuś z oczu patrzy «o kimś złym, złośliwym lub ruchliwym, psotnym»
Wilkiem komuś z oczu patrzy «ktoś wygląda na osobę złą, wrogą, niebezpieczną, wzbudza nieufność»
Dobrze komuś z oczu patrzy «ktoś sprawia wrażenie dobrego, uczciwego człowieka»
Prawda w oczy kole «niepochlebną prawdę na swój temat bardzo trudno znieść»
oczy i patrzenie = bycie, uczestnictwo, przytomność, świadomość
Na naszych oczach «teraz, współcześnie, w dający się właśnie zaobserwować sposób, w trwającym obecnie momencie historycznym»
Bawić, cieszyć, ucieszyć, radować czyjeś oko (oczy) «sprawiać, sprawić komuś przyjemność swoim ładnym, atrakcyjnym wyglądem; podobać się, zachwycać»
Z zamkniętymi, z zawiązanymi oczami
a) «nie zastanawiając się, bezbłędnie, nieomylnie (np. trafić, dojść gdzieś)»:
Odnalazłbym ten dom nawet z zawiązanymi oczami.
b) «z całkowitym zaufaniem, bez namysłu»:
Poszłaby za nim nawet z zawiązanymi oczami.
Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało «zwrot podkreślający wyjątkowość i rzadkość tego, o czym mowa w poprzedzającej go lub następującej po nim części wypowiedzi»
OCZKO
Być (czyimś) oczkiem w głowie «być przez kogoś faworyzowanym, być czyimś ulubieńcem, przedmiotem czyjejś troski, czyichś zabiegów i starań»
Oczy, oczka komuś się świecą, śmieją się itp. do kogoś, do czegoś «komuś ktoś lub coś się podoba, ktoś jest zachwycony kimś lub czymś»
Robić do kogoś słodkie oczy, oczka «przymilać się, wdzięczyć się do kogoś»
Zrobić, puścić, przestarz. sypnąć do kogoś (perskie) oko, oczko
a) «zmrużyć oko znacząco, porozumiewawczo lub kokieteryjnie»
b) «dać znać, że tylko na pozór traktuje się coś poważnie»
NOS
nos – narząd węchu; czujka
Coś przeszło komuś koło nosa «ktoś stracił niespodziewanie coś, czego zdobycia był już prawie pewien»:
Czuć, poczuć, wyczuć coś przez skórę, czuć, poczuć, wyczuć, zwąchać pismo nosem «przeczuwać, przeczuć, przewidywać, przewidzieć, co się dzieje, domyślać się, domyślić się, że za jakimś faktem kryje się coś niedobrego, niekorzystnego»
Wodzić kogoś za nos «mamić, oszukiwać, zwodzić kogoś, aby podporządkować go swej woli» chyba jednak tu
Mieć (dobrego) nosa «umieć trafnie coś przewidzieć, ocenić»
nos – wystająca część ciała, w której wiadomo, co siedzi…
Dać komuś, co z nosa spadnie, skapnie «dać komuś coś niepotrzebnego, zbywającego, liche resztki czegoś»
Dać komuś po nosie «dać komuś nauczkę, skarcić kogoś»
Dać komuś prztyczka (w nos)
a) «upokorzyć, obrazić, zakpić sobie z kogoś»
b) «dać komuś nauczkę»
Przytrzeć, utrzeć komuś nosa «poskromić kogoś, dać komuś nauczkę, ukrócić czyjąś samowolę»
Widzieć tylko własny, swój nos, koniec, czubek własnego, swojego nosa; nie widzieć, nie patrzeć dalej (niż koniec, niż czubek) własnego, swojego nosa
a) «być egoistą, myśleć tylko o własnych korzyściach, zajmować się tylko swoimi sprawami»
b) mieć ograniczone horyzonty, zainteresowania»
Wetknąć, wsadzić, wścibić nos w coś (np. w książkę, w gazetę); siedzieć z nosem w czymś (np. w książce, w gazecie) «być pochłoniętym czymś (np. czytaniem), zająć się czymś gorliwie, nie zwracając uwagi na otoczenie»
Zadzierać nosa «być zarozumiałym, wynosić się nad innych»
Nie nos dla tabakiery, lecz tabakiera dla nosa «rzeczy mniej ważne powinny być podporządkowane ważniejszym»
Nie wsadzaj, nie wtykaj nosa do cudzego prosa, trzosa; pilnuj swego nosa, nie cudzego prosa «nie mieszaj się do nie swoich spraw»
Pilnować, patrzeć swego nosa «nie wtrącać się w cudze sprawy»:
Nie potrzebuję twoich rad, pilnuj swego nosa!
Grać, zagrać (komuś) na nosie «okazywać, okazać komuś lekceważenie, kpić, zakpić z kogoś»
Kręcić (na coś, nad czymś) głową, nosem «okazywać niezadowolenie z powodu czegoś, wyrażać dezaprobatę, nie zgadzać się na coś»:
Mieć coś pod nosem «mieć do czegoś bardzo blisko»:
Mieć kogoś, coś w nosie, wulg. w dupie, euf. (głęboko) gdzieś, w dużym, głębokim poważaniu «lekceważyć kogoś, coś, nie liczyć się z kimś, z czymś»:
Mam gdzieś taki interes.
Mam w nosie twoje uwagi.
Mieć kogoś, czegoś dość, dosyć, pot. dotąd, potąd, po (same) uszy, powyżej, wyżej uszu, po dziurki w nosie, po dziurki od nosa «być bardzo zmęczonym, udręczonym czymś, kimś, nie móc kogoś, czegoś dłużej znosić»
Mieć mleko pod nosem «być bardzo młodym, niedoświadczonym, niedojrzałym»
Podsuwać, pot. podtykać komuś wszystko pod nos «dbać, troszczyć się o kogoś w sposób przesadny, usługiwać komuś»
