28 stycznia 1989 odbyła się konferencja założycielska Ogólnokrajowego Stowarzyszenia Historyczno-Oświatowego Memoriał. Inicjatorami powołania stowarzyszenia byli m.in. Andriej Sacharow, Jewgienij Jewtuszenko i Andriej Wozniesienski.
Pomysł założenia Stowarzyszenia Memoriał powstał w 1987 w Moskwie w nieformalnej grupie osób, która chciała zbudować w Moskwie centrum pamięci ofiar stalinowskich represji, obejmującego muzeum, archiwum i bibliotekę. Początkowo zajmowała się ona głównie organizowaniem ogólnoradzieckiej akcji zbierania podpisów pod petycją do władz, w tym też czasie powstały liczne grupy memorialne w innych miastach ZSRR. W 1988 postanowiono rozpocząć własne działania zmierzające do zbierania i archiwizacji dokumentów dotyczących zesłań i uwięzień w ZSRR. Oficjalnie Stowarzyszenie Memoriał zarejestrowano w 1989 roku.
- Prowadzimy działania dotyczące dwóch kwestii związanych z Katyniem – imiennego uznania wszystkich rozstrzelanych jeńców i więźniów zachodniej Ukrainy i Białorusi za ofiary represji politycznych, zgodnie z obowiązującą rosyjska ustawą o rehabilitacji ofiar represji politycznych – powiedział Aleksander Gurianow, koordynator Komisji Polskiej Stowarzyszenia Memoriał w rozmowie z Grzegorzem Ślubowskim z Polskiego Radia. – Domagamy się też odtajnienia wszystkich akt dotyczących sprawy Katynia, wskazania winnych tamtej zbrodni i procesowego ustalenia wszystkich osób poszkodowanych, zarówno jeńców jaki i więźniów – mówił Gurianow w Moskwie 2 kwietnia 2010.
Gurianow podkreślał, że władze Rosji wycofują się z uznania sprawstwa zbrodni katyńskiej. - Katyń pod tym względem jest wyjątkową zbrodnią stalinowską, przede wszystkim dlatego, że Katyń to nie tylko sama zagłada, ale i pół wieku kłamstwa, czego nie było w stosunku do innych operacji terroru stalinowskiego – podkreślał Aleksander Gurjanow.
Stalinowska wersja była utrzymywana w propagandzie zarówno ZSRR, jak i PRL, praktycznie do 1989 roku. W związku z pierestrojką w 1987 roku utworzono w porozumieniu z ówczesnym przywódcą ZSRR Michaiłem Gorbaczowem mieszaną polsko-radziecką komisję historyków partyjnych do wyjaśnienia białych plam w historii wzajemnych stosunków. Jej prace dotyczyły także zbrodni katyńskiej.
14 października 1992 na polecenie prezydenta Borysa Jelcyna naczelny archiwista państwowy Rosji Rudolf Pichoja przekazał prezydentowi Lechowi Wałęsie uwierzytelnione kopie dokumentów z teczki specjalnej nr 1, w tym kopie uchwały Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 i ściśle tajnej notatki Aleksandra Szelepina, szefa KGB, z 3 marca 1959. Dokumenty opublikowano w 1992 roku w Polsce w zbiorze "Katyń. Dokumenty ludobójstwa", a w Rosji w pierwszym numerze miesięcznika "Woprosy istorii" z 1993 roku.
im