Elekcja 1575 roku. Stefan Batory i Anna Jagiellonka zasiadają na polskim tronie

Półtoraroczna anarchia

Pod koniec czerwca 1574 roku po Polsce rozniosła się informacja o ucieczce króla Henryka Walezego z kraju. Mimo nalegań szlachty, władca nie zgodził się na powrót Rzeczpospolitej, a po kilku miesiącach od wyjazdu nakazał, aby odesłano mu z Krakowa do Paryża rzeczy osobiste i meble. Chociaż już prawie nikt wówczas nie wierzył w szczęśliwe rozwiązanie sprawy, pod koniec roku specjalnie w tym celu zwołany sejm wyznaczył królowi ostateczny termin powrotu na 12 maja 1575 roku. Zgodnie z przewidywaniami Walezy nie stawił się już więcej w Rzeczpospolitej.

Zobacz także: 

• Pierwsza wolna elekcja – fundament Rzeczpospolitej Obojga Narodów
• Henryk Walezy - król malowany

Tymczasem przedłużający się bezwład wynikający z bezkrólewia stawał się dla Polski coraz bardziej niebezpieczny. Mimo że państwem kierował interrex (regent) prymas Jakub Uchański, nie miał on sił wykonawczych do egzekucji prawa, a jego autorytet – chociaż dość duży – nie zawsze był w stanie powstrzymać niektórych przed nadużyciami. I tak na przykład starosta bełski Jan Zamoyski najechał obiecane mu przez Walezego starostwo knyszyńskie (część obecnego województwa podlaskiego) trzymane przez Stefana Bielawskiego. Słynny awanturnik Olbracht Łaski natomiast zajął położoną w Małopolsce twierdzę w Lanckoronie. Na domiar złego, we wrześniu 1575 roku Ruś Czerwoną i Podole napadli Tatarzy.

Jeden tron, kilku pretendentów

W takiej atmosferze 3 października 1575 roku odbył się sejm konwokacyjny, który wyznaczył termin sejmu elekcyjnego na 7 listopada.

Szlachta zebrała się tego listopadowego dnia na polu koło wsi Wola (obecnie jest to jedna z dzielnic Warszawy). Obrady rozpoczęły się od wysłuchania przedstawicieli pretendentów do polskiej korony. Zdecydowana większość Senatu popierała wówczas cesarza Maksymiliana II. Szlachta natomiast optowała za wyborem "Piasta", czyli Polaka. Popularnością cieszyła się również kandydatura cara rosyjskiego Iwana IV Groźnego, po którym spodziewano się przede wszystkim, że zakończy spór polsko-rosyjski o Inflanty i wspomoże Rzeczpospolitą w walce z Imperium Osmańskim. Pojawiały się także głosy namawiające do poparcia króla Szwecji Jana III oraz księcia Ferrary i Modeny Alfonsa II d’Este.

- Alfons d’Este miał nawet w pewnym okresie spore szanse. Był to człowiek bogaty, a szlachta słusznie przewidywała, że będzie można wyciągnąć od niego trochę pieniędzy na poczet Rzeczpospolitej – mówił na antenie Polskiego Radia historyk prof. Antoni Podraza.

Sporym poparciem mógł się też pochwalić Stefan Batory. Jak wspominał historyk prof. Michał Janicki, kandydatura księcia Siedmiogrodu była wymierzona w stronnictwo habsburskie. Dynastia wciąż była bowiem postrzegana przez pryzmat ostrej polityki kontrreformacyjnej, którą prowadził ojciec Maksymiliana II, Ferdynand I. Szlachcie polskiej zależało natomiast na władcy tolerancyjnym, który przestrzegałby prawa do swobody wyznania, ustanowionego dwa lata wcześniej na sejmie konwokacyjnym w Warszawie (akt konfederacji warszawskiej). Zdaniem wielu takim królem miał być właśnie Stefan Batory. 

Stefan Batory. Król legenda

– Jego postać była zresztą od dawna bardzo dobrze znana Polakom. Batory od najmłodszych lat był związany najpierw z dworem króla Węgier Jana Zápolyi, a później jego żony Izabelli Jagiellonki, córki Zygmunta I i Bony Sforzy - dodał. 

Stefan Batory kontra Maksymilian II

Elekcja nie przebiegła spokojnie. Zażarte dyskusje trwały ponad miesiąc i nie zakończyły się żadnym konsensusem. Ostatecznie stronnictwo habsburskie zdecydowało się opuścić pole. 12 grudnia w bazylice warszawskiej ich przywódca prymas Jakub Uchański obwołał cesarza Maksymiliana II królem Polski.

- Trzy dni później gros szlachty z Mikołajem Siennickim i Janem Zamoyskim na czele na tron powołało Annę Jagiellonkę, siostrę ostatniego władcy, równocześnie wskazując na jej męża Stefana Batorego – mówił w 1986 roku prof. Janusz Tazbir na antenie Polskiego Radia.

Zwolennicy siedmiogrodzkiego księcia na tym jednak nie poprzestali. Niedługo potem otrzymali od Anny Jagiellonki pieniądze na zaciąg wojsk i rozpoczęli przygotowania do wywołania pospolitego ruszenia. W styczniu 1576 roku uzbrojona szlachta stawiła się w Jędrzejowie (leżącym w granicach obecnego województwa świętokrzyskiego), zawiązała konfederację generalną i ruszyła do Krakowa. 8 lutego natomiast Stefan Batory podpisał pacta conventa (prywatne zobowiązania kolejnych władców elekcyjnych wobec szlachty) i zaczął przygotowywać wyprawę do Polski. 

W porównaniu do księcia Siedmiogrodu Maksymilian II działał wyjątkowo ospale. Święcie przekonany o własnym sukcesie cesarz nie dostrzegał zbliżającego się zagrożenia. Własne pacta conventa (zresztą po wielu dyskusjach i licznych poprawkach) podpisał dopiero pod koniec marca. Tymczasem orszak Batorego zbliżył się do granicy Rzeczpospolitej i w połowie kwietnia jako pierwszy wjechał do Krakowa, kończąc w ten sposób wyścig o polską koronę.

Artykuły henrykowskie - szlachecka prekonstytucja

W dniach 24-29 kwietnia odbył się sejm koronacyjny, zakończony podpisaniem przez nowego władcę artykułów henrykowskich. 2 maja natomiast biskup kujawski Stanisław Karnkowski najpierw udzielił Stefanowi Batoremu i Annie Jagiellonce ślubu, a następnie koronował młodą parę. Warto podkreślić, że to właśnie Anna - na wzór Jadwigi Andegaweńskiej - została królem Polski. Był to skutek dążeń wspomnianego już Jana Zamoyskiego i związanej z nim szlachty do elekcji "Piasta", a nie zagranicznego kandydata. I chociaż formalnie Jagiellonka miała równorzędny udział we władzy, szybko została odsunięta przez męża od biegu spraw państwa.

jb

Podczas pracy korzystałam z książki "Stefan Batory" Jerzego Besala (Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992 rok) i "Król niemalowany" Danuty Wójcik-Góralskiej (Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1983).