W październiku 1941 roku do Polski powrócił Edward Rydz-Śmigły z zamiarem podjęcia walki z okupantem niemieckim. Do Warszawy dotarł 29 października, zamieszkał przy ulicy Sandomierskiej 18 u znajomej z czasów przedwojennych.
Edward Rydz urodził się 11 marca 1886 roku w Brzeżanach na Podolu. W latach 1905-1908 studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, a następnie na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 1910 roku uczył się malarstwa w Monachium, Norymberdze i Wiedniu.
Posłuchaj archiwalnych dźwięków o Edwardzie Rydzu-Śmigłym w serwisie – Radia Wolności >>>
Od 1908 roku znalazł się w szeregach Związku Walki Czynnej. W latach 1910-1911 ukończył Szkołę Oficerów Rezerwy w Wiedniu. W Związku Strzeleckim był od 1912 roku, tam przyjął pseudonim "Śmigły”. W czasie I wojny światowej walczył w I Brygadzie Legionów Polskich. Od 1917 roku był komendantem głównym Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), której oddziały z końcem roku 1918 stały się kadrą regularnych formacji Wojska Polskiego. W Tymczasowym Rządzie Ludowym Ignacego Daszyńskiego Edward Rydz-Śmigły pełnił funkcję ministra wojny. Podczas wyprawy kijowskiej w roku 1920 był dowódcą 3. Armii, która zajęła Kijów. W czasie Bitwy Warszawskiej dowodził prawym skrzydłem grupy uderzeniowej znad Wieprza. W trakcie zamachu majowego przeprowadzonego w 1926 roku poparł marszałka Piłsudskiego. W październiku tego samego roku mianowany został Inspektorem Armii w Warszawie.
Następca Józefa Piłsudskiego
Po śmierci Józefa Piłsudskiego w roku 1935 Edwarda Rydza-Śmigłego powołano na stanowisko Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. 11 listopada 1936 dekretem prezydenta Mościckiego został mianowany Marszałkiem Polski. Atmosferę, którą tworzono wokół osoby Rydza-Śmigłego, tak wspominał Janusz Jędrzejewicz: "Ten miły, kulturalny, inteligentny człowiek uległ jakby zaczadzeniu w dymach pochlebstw otoczenia, często najfatalniej dobranego i nie wytrzymywał niebezpieczeństwa pokus, które daje każde wybitne w społeczeństwie stanowisko".
Kampania wrześniowa
W 1939 roku, pierwszego dnia kampanii wrześniowej objął funkcję Naczelnego Wodza. Dążył do utworzenia silnej władzy, a kiedy ujawnił się kryzys w stosunkach polsko-niemieckich zajął nieustępliwe stanowisko wobec żądań Hitlera. Jednak 17 września 1939, po wkroczeniu wojsk sowieckich na terytorium Rzeczypospolitej, wraz z rządem polskim i prezydentem Ignacym Mościckim, przekroczył granicę polsko-rumuńską z zamiarem przedostania się do Francji. Internowany przez rumuńskie władze, 7 listopada 1939 złożył rezygnację z funkcji Naczelnego Wodza.
Czy wolno było Naczelnemu Wodzowi opuścić kraj i porzucić armię? Dlaczego Edward Rydz-Śmigły tak postąpił? Ocena działań marszałka w 1939 roku jest i zapewne jeszcze długo będzie tematem sporów i dyskusji. Część historyków, analizując popełnione przez niego błędy, zwraca uwagę na zbyt wczesne przeniesienie kwatery Naczelnego Wodza z Warszawy do Brześcia oraz na opuszczenie wciąż jeszcze walczących wojsk.
Na emigracji
Po internowaniu w Rumunii Edward Rydz-Śmigły umieszczony został w miejscowości Craiova, a potem przewieziony do górskiej wioski Dragoslavele, gdzie przebywał pod strażą żandarmerii rumuńskiej. Uciekł 10 grudnia 1940 i nielegalnie przekroczył granicę rumuńsko-węgierską. Do jesieni 1941 roku przebywał w Budapeszcie. Już na Węgrzech z częścią swoich podkomendnych utworzył organizację Obóz Polski Walczącej (OPW). W październiku 1941 roku powrócił do okupowanej przez Niemców Polski i od 29 października potajemnie zamieszkał w Warszawie.
Edward Rydz-Śmigły zmarł na atak serca 2 grudnia 1941. Został pochowany na Cywilnym Cmentarzu na Powązkach jako Adam Zawisza. Okoliczności śmierci marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza do dziś nie są jednak w pełni wyjaśnione.
mk