Lek na malarię powstał w czasie rewolucji kulturalnej

85-letnia Youyou Tu jest pierwszą Chinką, która otrzymała Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii oraz 12. kobietą wyróżnioną tą najbardziej prestiżową w nauce nagrodą. Lek przeciwmalaryczny opracowała w czasach apogeum rewolucji kulturalnej.

Foto: East News/Glow Images

Youyou Tu dostała Nagrodę Nobla za odkrycia dotyczące nowych sposobów leczenia malarii.

Wśród laureatów tegorocznej nagrody znaleźli się też Satoshi Omura razem z Williamem C. Campbellem za odkrycia dotyczące nowej metody leczenia zakażeń wywołanych przez pasożytnicze nicienie.

Za zgodą Mao

W latach 60. XX w. specjaliści na całym świecie poszukiwali nowego, bardziej skutecznego leku na malarię, która dziesiątkowała wtedy ludność wielu krajów Afryki oraz Azji, w tym również niektórych regionów Chin. Przebadano 240 tys. substancji, ale żadna z nich nie okazała się skuteczna w walce z tym zakażeniem. Nowy lek był potrzebny, bo coraz mniej skuteczna stawała się chlorochina (pochodna chininy), starszy lek przeciwzapalny i pierwotniakobójczy. Zgodę na badania nad lekiem wydał sam Mao Zedong.

Youyou Tu postanowiła sięgnąć do starych przepisów starożytnej medycyny chińskiej. Było to w 1969 r., w czasach największego nasilenia tzw. rewolucji kulturalnej w Chinach, kiedy naukowcy byli uznawani za niższą klasę społeczną. Chińska noblistka miała wtedy 39 lat.

Tu przebadała ponad 2 tys. starożytnych przepisów na leki i do 1971 r. sporządziła wraz ze swym zespołem 380 ekstraktów ziół z ponad 200 roślin, które przetestowała na myszach. Przydatne okazało się tylko jedno zioło o nazwie Artemisia annua (tzw. bylica roczna); w starożytności wykorzystywano je do leczenia gorączki. Sposób przyrządzania tego zioła badaczka znalazła w tekście pochodzącym sprzed 1600 lat. Początkowo jednak mikstura słabo działała.

Wydawało się, że poszukiwanie leku przeciwmalarycznego po raz kolejny się nie powiedzie. Tu doszła wtedy do wniosku, że stara receptura przygotowywania preparatu w gorącej wodzie jest niewłaściwa, ponieważ niszczy właściwości bylicy. Miksturę przestano parzyć i zaczęto sporządzać w ciepłej wodzie. To była właściwa droga. W 1972 r. nowy preparat wykazywał dużą skuteczność w eksperymentach na myszach, a potem na małpach.

Rok później, w 1973 r., badając właściwości tego leku, Tu przypadkowo go zsyntetyzowała. Tak otrzymała dihydroartemizynę.

Najpierw na sobie

Youyou Tu wykazała się odwagą jako naukowiec. Kiedy postanowiono przeprowadzić pierwsze badania kliniczne, najpierw wypróbowała lek na sobie. Dopiero gdy osobiście się przekonała, że jest bezpieczny, rozpoczęto badania na ochotnikach. Publikacja na ten temat ukazała się w 1977 r., była anonimowa. Nowy lek nazwano artemizyną, od nazwy rośliny, z której go pozyskano.

Youyou Tu urodziła się 30 grudnia 1930 r. W 1951 r. skończyła akademię medyczną na uniwersytecie w Pekinie na wydziale farmaceutycznym (od 1985 r. Pekiński Uniwersytet Medyczny). Przez 2,5 roku studiowała tradycyjną medycynę chińską. Przez wiele lat pracowała na Akademii Medycyny Chińskiej, gdzie pełni obecnie funkcję głównego naukowca.

Przez wiele lat niewiele osób w Chinach wiedziało, że jest ona odkrywcą przełomowego leku przeciwmalarycznego. Żyła w bardzo skromnych warunkach. Przypomniano o niej dopiero w 2011 r., gdy została laureatką Nagrody Laskera, amerykańskiej nagrody naukowej w dziedzinie medycyny. Nagroda ta od wielu lat jest uznawana za zapowiedź Nobla, ponieważ wielu jej laureatów w ciągu następnych kilku lat otrzymuje Nagrodę Nobla. Kiedy Tu otrzymała Laskera, powiedziała, że największą dla niej nagrodą jest to, że udało się jej uratować życie wielu ludzi.

Youyou Tu ma męża, którego poznała jeszcze w szkole (jest na emeryturze) oraz dwie córki. Jedna z nich mieszka w Pekinie, druga pracuje na uniwersytecie w Cambridge.

(PAP)