Festiwal potrwa do 25 września. Program na http://www.festiwalnauki.edu.pl/
Współczesne badania pozwalają odkryć rąbek tajemnicy i poznać rytuały, poprzez które młode kobiety różnych kultur stają się pełnoprawnymi członkiniami społeczności. O świeckich i religijnych ceremoniach organizowanych dla kobiet i przez kobiety opowiadała w czasie XV Festiwalu Nauki w Warszawie Magdalena Guziejko z Państwowego Muzeum Etnograficznego.
Afrykańskie tańce w maskach
Jak wyjaśniła Magdalena Guziejko, w prymitywnych społecznościach rytuały przejścia u kobiet często związane są z menstruacją. Nie ma zatem ściśle określonego wieku, kiedy dziewczynka powinna przejść w dorosłość. W zależności od klimatu, w jednych społecznościach kobiety będą przechodziły rytuał przejścia w wieku lat 13, w innym - 16 lat.
W przeciwieństwie do rytuału przejścia u chłopców, który oznacza, że młodzieniec będzie już uczestniczył w utrzymywaniu społeczności i bronił jej, kobiecy rytuał przejścia oznacza, że dziewczyna jest gotowa do wyjścia za mąż i wychowania potomstwa. W przypadku chłopców najważniejszym elementem jest próba, którą trzeba przejść w okresie separacji, u dziewcząt natomiast najistotniejsza jest prezentacja - młodą kobietę pokazuje się reszcie społeczeństwa i mówi: - Ona już jest dorosła. Ona już jest pełnoprawnym członkiem tej społeczności.
Poczucie wspólnoty kobiet widać najwyraźniej w Afryce. Z Sierra Leone pochodzi plemię Mende, gdzie w ramach rytuału przejścia dziewczęta są wysyłane przez swoje matki do specjalnego obozowiska. Jeśli matka tego nie zrobi, wtedy jej córka nigdy nie będzie dorosła i niezależnie od swego wieku będzie traktowana przez resztę społeczności jak dziecko. Dziewczęta przez pewien czas przebywają w odosobnieniu i pod koniec tego okresu stanowią już grupę, tak też są prezentowane. To właśnie tam nawiązują ze sobą siostrzane więzy, co jest szczególnie ważne w społeczeństwie, gdzie jeden mąż ma wiele żon.
W odosobnieniu kobiety z plemienia Mende uczą się od starszych wybranych nauczycielek "sekretów kobiecości" - czym jest piękno, wdzięk, w jaki sposób dziewczęta powinny się zachowywać. Pod koniec zmieniają imiona. Kiedy następuje faza ponownej integracji, od razu wiadomo, że to nie jest już dziewczynka, która z wioski wyszła jako dziecko. Prezentacja kończy się wspólnym celebrowaniem zmiany statusu - w tym przypadku jest to taniec kobiet w drewnianych maskach, z reguły w Afryce zarezerwowanych dla mężczyzn.
Zachodni bal debiutantek
Czy wybory miss mogą być traktowane jak rytuał przejścia? Zdaniem wykładowczyni Festiwalu Nauki - jak najbardziej. Występuje tu przecież faza separacji i ponownej integracji - dziewczyny są wysyłane na obóz treningowy i przebywają tylko w swoim towarzystwie ucząc się, jak powinny się zachowywać. Potem następuje prezentacja - wielki wieczór, kiedy kandydatki do tytułu wychodzą na scenę.
To samo dotyczy balów debiutantek. Bale te wywodzą się z dworów Starego Kontynentu: angielskiego, hiszpańskiego i francuskiego. Miały miejsce w XVII - XVIII wieku, kiedy to dziewczyny z dobrych rodzin były w ten sposób przedstawiane w środowisku i odtąd kawalerowie mogli pretendować do ich ręki.
W 1958 roku w Anglii bale zostały zawieszone, ponieważ królowa stwierdziła, że ich organizatorom dawno przestało chodzić o dobrą rodzinę i znane nazwisko, a zaczęło zależeć wyłącznie na pieniądzach. Przetrwały natomiast w Stanach Zjednoczonych, przede wszystkim na południu, gdzie pochodzenie jest nadal bardzo istotne. Obecnie najbardziej znany jest Międzynarodowy Bal Debiutantek. Odbywa się on co dwa lata od roku 1954 w hotelu Waldorf Astoria w Nowym Jorku, a debiutantki wybierane są przez specjalny komitet.
Jak zaznaczyła Guziejko, każdy stan, a nawet miasto w USA, ma swój klub, do którego należą przede wszystkim bogate rodziny z danej miejscowości. Rodziny te także organizują swoim córkom bale debiutantek, w zależności od tego, do ilu klubów należą rodzice, dziewczyna może debiutować nawet kilka razy.
Bat Micwa
Religijny rytuał przejścia oznacza, że dana osoba posiada już pełnię praw i obowiązków religijnych, czyli może uczestniczyć już we wszystkich lub prawie wszystkich ceremoniach, ale też od tego momentu odpowiada za swoje czyny przed bogiem.
Do niedawna ceremonia Bar Micwy zarezerwowana była dla chłopców, którzy obchodzili ją w wieku lat 13. W 1922 roku Mordechaj Kaplan z synagogi rekonstrukcjonistycznej czyli reformowanego odłamu judaizmu urządził dla swojej córki Judith Bat Micwę, która to nazwa oznacza "córkę przykazań". Bat Micwa szybko zaczęła się rozpowszechniać w latach 40., a rozkwit tego zwyczaju przypadł na lata 60. i 70., kiedy ceremonia stała się popularna we wszystkich niemal synagogach w Stanach Zjednoczonych.
Obecnie celebruje się ją różnie. Przygotowania znów można potraktować jako okres separacji - dziewczynki studiują Torę, uczą się hebrajskiego i na ogół mają obowiązek wzięcia udziału w jakiejś akcji charytatywnej lub muszą pomóc zbierać środki na działalność dobroczynną. Podczas prezentacji w postępowych synagogach dziewczętom pozwala się czytać fragment Tory i jego interpretację, na ogół jest to fragment z księgi Estery. W innych synagogach, gdzie mężczyźni i kobiety modlą się oddzielnie, dziewczynka prowadzi poranną modlitwę.
Za rytuały przejścia można także uznać bractwa studenckie, wieczory panieńskie, śluby, rozwody, wstąpienie do wojska, a nawet pierwszą samotną podróż. Każdy z nich jest, jak się okazuje, interesującym zagadnieniem dla badań etnograficznych.
(ew/pap)
