Ma`loula znajduje się około 56 kilometrów na północny-wschód od Damaszku. Mieszkańcy tego miasteczka i dwóch sąsiednich wiosek, w przeważającej mierze chrześcijanie mieszkający w muzułmańskim kraju, wciąż mówią w języku aramejskim, który był ojczystym językiem ich przodków przez setki lat. Także nazwa ich miasteczka, obecnie wymawiana z arabska, wywodzi się z aramejskiego słowa ma`lā' znaczącego "wejście". Ojciec Toufic Eid z klasztoru Mar Sarkis (tj. Św. Sergiusza, założony w IV w. n.e.) w Ma`loula, udzielając wywiadu dla CBS, powiedział "Oczywiście jesteśmy zainteresowani w podtrzymywaniu tego języka, ponieważ był to w końcu język Jezusa Chrystusa". Dialekt mieszkańców tego miasteczka jest bliski wyginięciu - wszyscy mieszkańcy mówią bowiem płynnie po arabsku, który jest najpopularniejszym językiem w Syrii. Władze wsparły wysiłki zakonników, by zachować ten starożytny język, otworzono nawet szkołę, gdzie dzieci uczą się czytać i pisać we współczesnym aramejskim.
Czy rzeczywiście ojciec Toufic Eid i inni mieszkańcy Ma`loula mówią w języku Chrystusa? Jest to dosyć popularne stwierdzenie, które często wypowiadają ci nieliczni mieszkańcy Bliskiego Wschodu którzy jeszcze mówią we współczesnych dialektach aramejskiego. Gdyby współczesny Polak powiedział, że mówi w języku Mieszka I, prawdopodobnie miałby równie dużo racji, co mieszkańcy Ma`loula, aspirując do znajomości języka Chrystusa. Dzieli nas bowiem od Mieszka nieco ponad tysiąc lat, zaś współcześni mieszkańcy Syrii żyją aż dwa tysiące lat po Chrystusie.
Język aramejski, należący do grupy języków semickich (dokładnie północnosemickich), jest blisko spokrewniony ze starożytnym hebrajskim (także język północnosemicki z gałęzi kananejskiej), a także nie tak bardzo odległy od arabskiego (języka południowosemickiego). Aramejski, niegdyś najpopularniejszy język na Bliskim Wschodzie, ma za sobą niezwykle burzliwe dzieje. W jego długiej historii pojawiło się mnóstwo dialektów i odmian. Niektóre z nich tak różnią się między sobą, że mówiący w nich ludzie nie zrozumieliby się wzajemnie. Język ten pojawił się wraz z Aramejczykami, dla których był językiem ojczystym. Zasiedlili oni obszary współczesnej Syrii, Iraku i wschodniej Turcji w XII wieku p.n.e.
Formę pisaną aramejski zyskał około X wieku p.n.e. – kiedy był zapisywany w piśmie bazującym na alfabecie fenickim. W jednej z najwcześniejszych inskrypcji w tym języku czytamy:
Wizerunek Had-Yit’i, który umieścił przed Hadadem z Sikan,
kontrolerem kanałów nieba i ziemi,
tym który sprowadza dobrobyt,
zapewnia pastwisko i nawodnienie dla każdego regionu...
Tę pochwałę boga Hadada, pochodzącą z IX wieku p.n.e., znaleziono wyrytą w aramejskim i akadyjskim na posągu króla Had-Yit’i w Tell Fecherie w Syrii, starożytnym Gozan. Odmianę aramejskiego, której używano w Gozan, określamy teraz jako staroaramejski. Od tamtego czasu język ten przebył długą drogę.
Szczyt rozwoju tego języka przypadł nad koniec istnienia imperium Asyrii, kiedy to był nie tylko lingua franca Bliskiego Wschodu, ale i jednym z oficjalnych języków najpotężniejszego z państw, jakie do tej pory widział świat. Obecnie uważa się, że Asyryjczycy, którzy pierwotnie mówili po akadyjsku, pod koniec swojego panowania zapewne używali już tylko aramejskiego, a akadyjski pozostał językiem oficjalnych dokumentów. Stąd nie ma się co dziwić, że Persowie, którzy w VI wieku p.n.e., czyli parędziesiąt lat po upadku Asyrii, zaczynając budować swoje imperium, wybrali aramejski za język swojej kancelarii. Tą fazę rozwoju języka znamy jako oficjalny aramejski.
Po tym jak Aleksander podbił państwo Persów w IV wieku p.n.e., aramejski musiał stoczyć równie ciężką batalię o prymat na Bliskim Wschodzie z greką. Wyszedł z tej bitwy poważnie nadszarpnięty, choć wciąż zachował duże wpływy w tym rejonie. Proces, któremu ulegał ten język w ciągu całej swojej historii, to znaczy podział na wiele dialektów, przybrał na sile, gdy nie było już potężnego państwa, które by wspierało jednolitość języka administracji na różnych terytoriach.
Wcześniejsze języki semickie, jak fenicki czy hebrajski zostały wyparte przez aramejski przed końcem naszej ery. Na terenie Palestyny rozwijały się dialekty późno staro-zachodnioaramejskie. Były one dość różne od oficjalnego aramejskiego czy dialektów wschodnioaramejskich. W czasach Jezusa w tym regionie funkcjonowało co najmniej siedem odmian zachodnioaramejskiego, być może też niektórzy Żydzi mówili po hebrajsku. Najpopularniejszym dialektem aramejskiego był starojudejski, w którym mówiono w Jerozolimie. Uważa się dzisiaj, że Jezus prawdopodobnie mówił w dialekcie jego rodzinnych stron, galilejskim aramejskim. Jest on, niestety, znany tylko dzięki kilku nazwom geograficznym i archaizmom w późniejszych odmianach aramejskiego. Jednak międzynarodowym językiem w tym czasie na rzymskim Bliskim Wschodzie była greka, powszechnie używana jako język administracji i handlu.
Tabelka przedstawiająca fazy rozwoju aramejskiego w starożytności. Słowa w oryginalnym zapisie wraz z wokalizacją. Od góry: słowo „królowa” kolejno w aramejskim epoki post-achemenidzkiej, III w. p.n.e., aramejskim babilońskim targumicznym, I-II w. n.e. i syriackim, od IV w. n.e.; słowo „wół” w oficjalnym aramejskim, 407 r. p.n.e., aramejskim babilońskim targumicznym i syriackim; oraz słowo „wielbłąd” w oficjalnym aramejskim, ok. 500 r. p.n.e., aramejskim babilońskim targumicznym i syriackim.Nasza wiedza o języku Chrystusa jest więc niewielka. Dlatego w 2004 roku twórcy filmu Pasja musieli uciec się do rekonstrukcji tego języka. Zadanie to zlecono Williamowi J. Fulco, jezuickiemu księdzu i profesorowi Loyola Marymount University w Los Angeles. Ksiądz Fulco „stworzył” język Chrystusa w oparciu o aramejskie fragmenty Księgi Daniela, język syriacki z IV wieku n.e. (dialekt wschodnioaramejski, literacki język wschodnich chrześcijan) i oraz biblijny hebrajski.
Po czasach Chrystusa aramejski przechodził kolejne zmiany. W średnioaramejskiej fazie języka w jego odmianie zachodnioaramejskiej na terenach Palestyny funkcjonowało kilka dialektów, w tym żydowski średnioaramejski palestyński i chrześcijański palestyński aramejski – czyli język chrześcijan mówiących w dialekcie zachodnioaramejskim, w odróżnieniu od tych mówiących w dialekcie wschodnioaramejskim, czyli syriackim.
Od VII wieku n.e. dialekty aramejskie zaczęły być wypierane przez nowego gracza – język arabski. Język arabskich zdobywców wyparł aramejski z powszechnego użycia na Bliskim Wschodzie. Do dzisiaj ludzi znających któryś ze współczesnych dialektów aramejskiego pozostało bardzo niewielu, szacunki mówią o około 400 tysiącach. Niestety, ta liczba ta wciąż maleje, gdyż nowe pokolenia używają głównie języka arabskiego.
Dialekty zachodnioaramejskie miały dużo mniej szczęścia niż wschodnioaramejskie. Obecnie w języku zachodnio nowoaramejskim albo współczesnym zachodnioaramejskim mówią jedynie chrześcijanie z Ma`loula oraz muzułmanie z miejscowości Bakh`a i Jubb`adin w Syrii. Dialekty te wywodzą się z zachodnio średnioaramejskiego dialektu występującego w rejonie Antylibanu i dolinie Orontesu w VI w. n.e. One z kolei wywodzą się z dialektu damasceńskiego, występującego w regionie Damaszku i Antylibanu w I wieku n.e. Dzisiejsi mieszkańcy Ma`loula mówią zatem w języku, którego daleki przodek już w czasach Chrystusa był odrębnym dialektem. Z kolei dialekt, którym prawdopodobnie posługiwał się Chrystus, bardzo szybko zanikł, także inne dialekty palestyńskie zostały wyparte przez arabski. W samym Izraelu mówi się dzisiaj po arabsku i hebrajsku, przy czym ten ostatni to zasadniczo twór współczesny, stworzony przez ruch syjonistyczny i wysiłki Eliezera ben Jehudy, odnowiciela tego języka.
Z całą pewnością możemy powiedzieć, że współczesne języki semickie znacznie różnią się od tych z czasów Chrystusa. Choć, oczywiście, godne pochwały są wysiłki mieszkańców Ma`loula i innych aramejskojęzycznych społeczności, by zachować języki ich pradziadów, to mówienie o kontynuacji języka Chrystusowego jest dużym uproszczeniem. Wspólnoty te pielęgnują natomiast syryjską kulturę wschodniego chrześcijaństwa, które zachowało wiele tradycji pierwszych chrześcijan i wciąż stosuje aramejski jako język liturgiczny.
Tytus Mikołajczak
