Audycja podsumowująca
III Kongres Kultury Chrześcijańskiej,
który odbywał się w dniach 25-28 września pod hasłem
" Godność czy sukces? Kulturowe dylematy współczesności."
Rozmowa z pisarzem i dziennikarzem Jerzym Sosnowskim o tym dlaczego wielu uważa dziś zbawienie za kicz oraz ks. Krzysztofem Niedałtowskim, religioznawcą, o duchowości ponowoczesnej.
Fragment audycji:
DUCHOWOŚĆ PONOWOCZESNA
W społeczeństwach wysoko rozwiniętych znaczna część populacji osiągnęła poziom bezpieczeństwa i zamożności, pozwalający na poszukiwanie wartości pozamaterialnych, przekraczających poziom walki o przetrwanie. Dotyczy to również w dużej mierze Polaków. Coraz bardziej powszechne staje się stwierdzenie, że nie można tylko produkować i konsumować. Należy zadbać również o tożsamość kulturową, o jakość międzyludzkich relacji i o wartości duchowe, które nadają sens codziennym wysiłkom ekonomicznym. W takim kontekście na rynku produktów luksusowych pojawiła się „duchowość”- bardzo pożądany towar dla klasy średniej. Ten rodzaj ponadmaterialnej oferty zaczęto traktować jako swoistą „wartość dodaną”, jako nowy trend społeczny i nieodzowny element kształtowania samoświadomego życia. Powinno ono być przede wszystkim zdrowe, aktywne i nasycone treściami spirytualnymi, gdyż bez nich nie można osiągnąć sukcesu i samorealizacji. To ostatnie słowo wydaje się być kluczowe dla zrozumienia postmodernistycznych tendencji społecznych. W jego rdzeniu pobrzmiewa wyraźnie egocentryczne, zorientowane na zaspokojenie własnych potrzeb, nastawienie samoświadomego podmiotu, któremu inni potrzebni są wyłącznie jako środki do realizacji samego siebie. W związku z tym pojawiło się wiele przedsięwzięć i inicjatyw, mających odpowiedzieć na owe potrzeby. Powstały firmy i organizacje, stworzono strony internetowe i programy w mediach odpowiadające na swoisty „popyt duchowy” ponowoczesnego społeczeństwa. W poważnych księgarniach, nawet takich jak niemiecki Herder, od pewnego czasu dział opatrzony hasłem „ezoteryka” jest znacznie większy od teologii i religioznawstwa razem wziętych. Jako przykład tej tendencji można podać (za benedyktynem o. Christopherem Jamisonem) serię wydawniczą skierowaną do poszukiwaczy nowej duchowości, zatytułowaną „Bosy Doktor” (Barefoot Doctor), która jeden z tomów opatrzyła taką reklamą na okładce: „Bosy Doktor, jak zawsze proponuje pełną receptę: taoistyczne metody uzdrowicielskie przyprawione szczyptą hinduizmu, buddyzmu, szamanizmu, humanizmu i sporą dozą ponadczasowego rozsądku […] doskonałe antidotum na depresje, poczucie straty, lęk, samotność, żal i urazę”.
Jedna z brytyjskich komercyjnych stacji telewizyjnych wprowadziła do swojej oferty programowej serial zatytułowany „Supermarket duchowości” (Spirituality shopper), w którym proponuje widzom szeroki wybór doświadczeń: od terapii przez medytację do mistyki - zaczerpniętych z różnych światowych religii. Jest to swoisty konglomerat, stawiający odbiorcę przed możliwością nieograniczonego wyboru elementów wyjętych z całościowego kontekstu religijnego i zmieszanych w sposób całkowicie dowolny zgodnie z zasadą marketingowej skuteczności. W tym przykładzie ujawnia się typowa cecha ponowoczesnej mentalności: przeciwstawienie bliżej nieokreślonej duchowości klasycznym, zorganizowanym religiom. Duchowość - tak, religia – nie. Własna, zindywidualizowana droga do Absolutu zderzana jest ze wspólnotą wiary reprezentowaną przez konkretny kościół.
Źródła ponowoczesnego indywidualizmu duchowego
W opublikowanej niedawno książce „Odnaleźć schronienie” brytyjski benedyktyn o. Christopher Jamison relacjonuje ciekawy eksperyment przeprowadzony przez telewizję BBC we współpracy z opactwem Worth. W ramach programu „Klasztor” (The Monastery)pięciu nowoczesnych mężczyzn poddało się wymogom monastycznej reguły przez czterdzieści dni i nocy. Kamery telewizyjne, za zgodą wszystkich zainteresowanych, śledziły ich postępy duchowe. Bardzo żywa reakcja publiczności i poważny odzew w postaci fali zgłoszeń na zamknięte rekolekcje potwierdziły zapotrzebowanie współczesnych konsumentów mass-mediów na treści duchowe kultywowane przez tradycyjną wspólnotę katolickich mnichów. Podobnym fenomenem był film „Wielka cisza” zrealizowany w macierzystym klasztorze kartuzów we francuskich Alpach. Mimo całkowitego braku akcji i dialogów – obraz trwający blisko trzy godziny bił w kinach całego zachodniego świata rekordy popularności. Dla współczesnego pokolenia młodych, często zlaicyzowanych Europejczyków wizje duchowych ćwiczeń i ascetycznego stylu życia mnichów chrześcijańskich były tak samo egzotyczne i pociągające jak indyjskie medytacje i obrzędy dla generacji ich rodziców. Świadczy to być może o powrocie do rodzimych tradycji religijnych, które mogą zastąpić dotychczasowe synkretyczne i dość powierzchowne fascynacje związane z nurtem New Age. Najpierw jednak warto prześledzić źródła z których narodziła się duchowość ponowoczesna.
Fundamentalne znaczenie dla współczesnego rozumienia duchowości miała wydana na początku XX wieku książka amerykańskiego filozofa i psychologa Williama Jamesa „Doświadczenia religijne”. Po raz pierwszy pojawiała się w niej koncepcja religii zindywidualizowanej, oddzielonej od zinstytucjonalizowanych form wiary. Tu jednostka decyduje o tym, co może być uznane za boskie. Doznania, doświadczenia i uczucia indywiduum to coś zupełnie niezależnego od tradycyjnej religii ze sformalizowaną doktryną i dogmatami.
Następnym krokiem w procesie separacji tak pojmowanej duchowości od uniwersalistycznych religii była teoria Abrahama Maslowa. Według niego „przeżywanie doświadczeń szczytowych pozwala nam mówić o zasadniczym, najbardziej fundamentalnym doświadczeniu religijnym jako czymś całkowicie prywatnym i osobistym, którym niemal nie sposób się dzielić […] W rezultacie, wszelkie parafernalia zorganizowanej religii mają znaczenie drugorzędne […] Poniekąd mogą być nawet szkodliwe”. Tak zwana „piramida Maslowa” postawiła na samym szczycie prywatną religię każdej wyemancypowanej jednostki, przeciwstawiając ją życiu wspólnotowemu, rytuałom i doktrynie.
Celem ponowoczesnej duchowości stał się tak zwany psychiczny dobrostan, który można osiągnąć na własna rękę, w pojedynkę przy respektowaniu złotej zasady przyjmowanej przez wszystkie religie: „Jak chcecie, żeby ludzie wam czynili, tak wy im czyńcie”.
Te analizy o. Christophera Jamisona wydają się trafnie definiować stan umysłów dużej części obywateli świata zachodniego. Tak rozumiana prywatyzacja religii budzi jednak uzasadnione obawy na temat jej wiarygodności i charakteru soterycznego.
Zagrożenia i szanse współczesnej duchowości
Czy tak pojmowana prywatna religia może zbawić człowieka? Czy wybrane na własną rękę elementy jakiejś nowej, autorskiej układanki mają szansę stać się spójnym systemem myślowym ocalającym przed fetyszami współczesności? Ktoś porównał chrześcijaństwo i jego całą spuściznę do wielkiej gotyckiej katedry a prywatne systemy duchowe do prowizorycznych straganów, skleconych z materiałów wtórnych i przyklejonych do jej murów. Myślę, że analogia ta jest trafna i doskonale odzwierciedla proporcje i wartości. Indywidualizm i autonomia jednostki są niewątpliwie ważnymi imperatywami współczesności. Nie należy jednak zapominać o wszystkich ograniczeniach natury ludzkiej i pułapkach cywilizacji. Człowiek może być twórcą ale nie może zastąpić Stwórcy. Jeśli nie odczytuje swojej egzystencjalnej zależności od Niego, to sam siebie nie zdoła ocalić. Religia może być rozumiana jedynie jako aktywna odpowiedź człowieka na całościową prawdę odsłoniętą przez Najwyższego Prawodawcę. W przeciwnym razie staje się namiastką, surogatem, który nie wymaga wprawdzie ofiary, ale i nie oferuje zbawienia.
Gdy najważniejszym kryterium wyboru wartości duchowych stają się własne potrzeby i pragnienia, zaczynamy się niebezpiecznie zbliżać do teorii Ludwika Feuerbacha na temat genezy religii. Mówi on wprawdzie o fenomenie wiary redukcyjnie i wybiórczo, jednakże trafnie analizuje sferę ludzkich potrzeb. W jego ujęciu człowiek tęskniący za nieśmiertelnością i pełnią szczęścia, której nie może osiągnąć, tworzy sobie wyimaginowanego boga, projektując swoje pragnienia w zaświaty. W świątyniach ponowoczesnej duchowości pobrzmiewają podobne tony jednostronnych ambicji opartych na słusznych skądinąd dążeniach.
Podobnie rzecz się ma z marksistowskimi teoriami religioznawczymi. Kiedyś określały one religię jako opium dla ludu. Współcześni marksiści to samo określenie odnoszą do postmodernistycznej duchowości. Zarzucają oni zindywidualizowanym nurtom spirytualnym nadmierną koncentrację na świecie wewnętrznym. Przez to dochodzi do stępienia wrażliwości na sprawiedliwość ekonomiczną i problematykę praw człowieka. Według nich tradycyjne religie zachęcały do zbiorowego wysiłku, który miał nadać sens życiu. Ponowoczesna duchowość jest natomiast w ich oczach krótkowzroczna i pozbawiona profetyzmu.
W ten sposób paradoksalnie nowe trendy grzęzną na mieliznach, które same ostro krytykowały i zakwestionowały w tradycji religijnej swoich kręgów kulturowych. Fala kontestacji i skrajnego indywidualizmu z wolna wydaje się słabnąć. W duchowych tendencjach współczesności można też znaleźć wiele elementów pozytywnych. Przede wszystkim pobudziły one szerokie rzesze uczestników kultury masowej do zainteresowania religiami świata. Rzetelna wiedza na temat innych tradycji religijnych jest warunkiem przezwyciężenia ksenofobii i drogą prowadząca do autentycznego dialogu. Szczególnie brakuje tego polskiemu społeczeństwu, żyjącemu dotąd w błogiej jednorodności narodowej i wyznaniowej. Zuniformizowane i często skostniałe formy rytualne mogą zniechęcać ludzi do poszukiwania autentycznych przeżyć religijnych. Stąd próby podejmowane przez kościoły, aby odpowiedzieć na rosnące zapotrzebowanie duchowe młodego pokolenia, mogą ożywczo wpłynąć na funkcjonowanie sformalizowanych niekiedy nadmiernie struktur. Jeśli tradycyjne wspólnoty wiary nie znajdą odpowiedniego języka do komunikacji z ludźmi poszukującymi żywych wartości duchowych, zostaną oni złowieni w sieci sekt bądź nowych religii.
Kościoły w Zachodniej Europie skonfrontowane z jednej strony z sytuacją kryzysu a z drugiej naciskane przez „konkurencję” mediów i ofert nowej duchowości uczą się języka otwartego dialogu ze środowiskami dalekimi od głównego nurtu tradycji i z większą pokorą odnoszą się do zewnętrznego świata.
Zindywidualizowana ponowoczesna duchowość powinna stanowić wyzwanie dla tradycyjnych wspólnot religijnych a wówczas może stać się szansą ich ożywienia i nowego rozwoju. Nie należy się obrażać na nowe zjawiska społeczne i potrzeby ludzkie, ale je właściwie rozpoznać i profetycznie na nie odpowiedzieć.
Ks. Krzysztof Niedałtowski
