Kult Matki Boskiej Bolesnej jest niezwykle stary, jego biblijne korzenie sięgają Ewangelii św. Łukasza i opisu ukrzyżowania Chrystusa. Pierwsze ślady tego kultu znajdujemy w Bizancjum już w v i VI wieku, ale prawdziwy jego rozkwit na Zachodzie to wiek XIII, co nastąpiło w dużej mierze za sprawą franciszkanów. Dowodem tego jest choćny powstanie hymnu "Stabat Mater Dolorosa".
Dłoń przyłożona do skroni jako wyraz boleści, a także chustka, która służyła do ocierania łez - to najpowszechniej znane atrybut Bolesnej. Na Zachodzie jej atrybutem jest też miecz boleści, który później był multiplikowany do liczby pięciu albo siedmiu. Przedstawienia Marii w scenie ukrzyżowania oraz jej wizerunki z mieczami oraz piety wywodzą się z tradycji średniowiecznej.
Matka Boska Bolesna,1890 -1910, obraz na szkle, Muzeum Narodowe w Lublinie, E/16842/ML, domena publiczna
Matka Boska Bolesna wg Carlo Dolciego, drukarnia Braci May, Frankfurt nad Menem, ok. 1900, chromolitografia, Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzi
Kapliczka z Pietą, XIX w., drewno polichromowane, Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, E/4937/MT, domena publiczna,RPD MIK, projekt Wirtualna Małopolska
Motyw Marii zranionej mieczem boleści pojawia się na kamiennych cokołach krucyfiksów na terenie Małopolski, na Orawie, w Beskidzie. kamienne czy drewniane figury to zwykle przydrożne piety, do tego dochodzi malarstwo na szkle, właściwe dla całego Podtatrza.
Ludowe piety z Wileńszczyzny są słynne ze względu na rozbudowaną kompozycję, w których Marii towarzyszą symbole męki, a jej serce przebite jest siedmioma mieczami.
Matka Boska Chełmińska, ok. 1850, olej na płótnie, Muzeum Etnograficzne w Toruniu, fot. Marian Kosicki, za zgodą Dyrekcji MET
Szczególnie ważnym przejawem tego kultu jest kult Matki Boskiej Chełmińskiej, najważniejszy kult maryjny z tych terenów.
Wizerunek znajdował się na bramie grudziądzkiej. Z nią związane jest podanie o niewidomym chłopcu cudownym źródełku, dzięki któremu dziecko odzyskało wzrok. Ważnym dniem w tym kulcie był odpust dawnej matki Boskiej Jagodnej, który wyznaczał początek żniw.
Dziś ten kult jest ograniczony, ale jest sporo przykładów malarskich, a nawet rzeźbiarskich
Obecnie artyści neoludowi także sięgają po ten motyw, ale rzadko, co pokazuje, że rolą etnografów jest podsuwać i sugerować motywy, które z czasem popadają w zapomnienie.
Wśród artystów pracujących nad tym tematem są:
Piotr Woliński, Tadeusz Adamski, Grzegorz Król, Danuta Styperek, Jakub Sobczak.
Matka Boska Chełmińska, Jakub Sobczak, 2024, tempera na desce, ze zbiorów Łukasza Ciemińskiego
Matka Boska Chełmińska, Piotr Woliński, 2020, drewno lipowe polichromowane, ze zbiorów Łukasza Ciemińskiego
***
Tytuł audycji: Pasja według Łukasza
Opowiadał: Łukasz Ciemiński (etnograf, historyk sztuki)
Data emisji: 2.03.2024
Godzina emisji: 8.50
