Pesach, z języka hebrajskiego oznacza „przejście”, „przejść nad”, „pominięty”, „oszczędzony”. To święto zwane także Pejsech, Pasach, Świętem Wiosny, Wolności, Przaśników lub Mac. W literaturze chrześcijańskiej Paschą lub Paschą Żydowską, a w Polsce, lokalnie, „żydowską Wielkanocą”.
Zgodę na ten wielki exodus wymusiły na faraonie Ramzesie XIII wielkie klęski, jakie nawiedziły Egipt. Opisano je w Księdze Wyjścia jako plagi biblijne, inaczej lub egipskie, zesłane na Egipcjan przez Boga Jahwe. Najstraszniejsza ostatnia, dziesiąta plaga, spowodowała śmierć wszystkich pierworodnych, także pierworodnego syna samego faraona. Ocaleli tylko synowie Izraelitów. Anioł Śmierci omijał bowiem ich domostwa, których odrzwia i ściany pomazane zostały krwią zabijanego w świątyni ofiarnego baranka.
W Księdze Wyjścia znajdują się opisy tych plag: przemiana wody w Nilu i wszystkich innych wód w krew, plaga żab lub innych gadów, plaga komarów, potem much, pomór bydła, przedstawiony w przypowieści o krowach chudych i tłustych, nękająca ludzi epidemia choroby objawiającej się wrzodami na całym ciele, grad i plaga szarańczy, które zniszczyły uprawy i zniweczyły zbiory, przerażająca ciemność spowodowana zaćmieniem słońca i śmierć pierworodnych dzieci.
Pesach jest świętem ruchomym, obchodzonym po pierwszej, wiosennej pełni księżyca, tzn. na przełomie marca i kwietnia lub w kwietniu (podobnie jak chrześcijańska Wielkanoc i poprzedzający ją Wielki Tydzień). Obchody świąteczne trwają siedem, osiem dni i rozpoczynają się wieczorem 14 dnia miesiąca nisan kalendarza Mojżeszowego. W bieżącym, 2024, roku Pesach rozpoczyna się wieczorem 22 kwietnia i trwać będzie do zmierzchu 30 kwietnia.
Wstępem do uroczystości jest wieczorna modlitwa w synagodze. W Warszawie odbywa się ona w synagodze im. małżonków Rywki i Zelmana Nożyków, znajdującej się przy ul. Krochmalnej. Jest to obecnie synagoga Gminy Wyznaniowej Żydowskiej oraz siedziba Naczelnego Rabina Polski Michaela Schudrina. Główne ceremonie i rytuały święta Pesach odbywają się jednak nie w synagodze czy w innym miejscu publicznym, ale w domach, w gronie rodziny i bliskich przyjaciół. Bo - jak tłumaczy rabin Schudrin - wszystko, co dzieje się w domu rodzinnym, człowiek pamięta przez całe życie.
Na święto Pesach domy muszą więc być jak najstaranniej przygotowane, a przede wszystkim dokładnie, drobiazgowo wysprzątane. Nie może się w nich znaleźć nawet najmniejszy okruch zakwaszonego i solonego pieczywa, zwanego chamec. W Pesach nie wolno jeść ani nawet przechowywać w domu takiego pieczywa. Należy je bezwzględnie usunąć i następnie spalić.
Natomiast obowiązkowe jest jedzenie macy, czyli pieczywa przaśnego, od którego święto wzięło swą nazwę. „Nie będziesz jadł chamec” – mówi Tora. Przed wyjściem Żydów z Egiptu sam Bóg nakazał im jeść przaśny chleb:
Siedem dni przaśniki jeść będziecie: pierwszego dnia nie będzie kwasu w domach waszych, ktokolwiek jadł, by kwaszone, zginie dusza ona z Izraela, od pierwszego dnia aż do siódmego. Dzień pierwszy będzie święty i uroczysty i dzień siódmy tymże święconem uczczony: żadnej roboty nie będziecie w nie czynić, wyjąwszy to co należy ku jedzeniu. I będziecie zachowywać przaśniki (Ks.Wj 12, 15-16).
Do nakazów tych stosują się Żydzi od wszech czasów.
Pesach w domach żydowskich po dziś dzień rozpoczyna seder, czyli uroczysta kolacja zastawiona na stole nakrytym białym obrusem, ze świecami płonącymi w srebrnych lichtarzach, podawana na najlepszych talerzach z tzw. pesachowego kompletu, podzielonych na pięć części, z których każda przeznaczona jest na inną potrawę, z kielichami i sztućcami, których używa się tylko w to święto.
Podczas sederowej biesiady czytana są fragmenty z Hagady, pięknie ilustrowanej książki, z pietyzmem przechowywanej w domach, zawierającej opowieści biblijne o wyjściu Żydów z Egiptu. W menu tego wieczoru (tak samo jak i w menu biesiad odbywających się w następnych dniach) królują maca i potrawy z niej przyrządzone. Jada się także pieczone mięso, jagnięce, wołowe i drób, jaja, potrawy z sera i warzyw, doprawione lub uzupełnione gorzkimi ziołami zwanymi maror. Zalicza się do nich chrzan, cykorię, trybulę, endywię i sałatę, ponieważ najpierw smak ma słodki, ale szybko gorzknieje. Jada się suszone i świeże owoce, dodaje się je do potraw. Pije się dobre wino.
Macę przyrządza się na wiele różnych sposobów - np. zapiekaną ze szpinakiem i wołowym mielonym mięsem, robi się knedle z macy, podawane w rosole, ser zapiekany z macą, słodkie krincelki – placuszki z rodzynkami i migdałami.
Na stołach pojawia się także kugiel - tradycyjna potrawę kuchni żydowskiej, przyrządzana w postaci zapiekanki w wersji pikantnej lub słodkiej: np. kugiel z macy i wędzonego zmielonego mięsa wołowego, kugiel kartoflany czy kugiel macowy – inny, serwowany z winem. Podaje się także kurczaka duszonego z suszonymi śliwkami, barszcz czerwony z duszonym, pokrojonym w kostkę, najlepszym, najszlachetniejszym mięsem wołowym. Na stole nie brakuje pesachowych naleśników w różnych rodzajach: z serem białym, z jabłkami, ze szpinakiem lub nadzieniem grzybowym. Jest też deser zwany cymesem – przygotowany z rozmaitych owoców suszonych, ugotowanych z cukrem i cynamonem, ani rozlicznych specjałów, z których wiele przyjęło się w kuchni polskiej.
Podczas uczt sedarowych biesiadnicy wychylają po cztery kielichy wina. Symbolizują one cztery obietnice Boga dane Żydom: wyprowadzę, wyratuję, wybawię, wezmę (wezmę was do Siebie jako naród, będę dla was Bogiem).
Jest jeszcze i piąty kielich napełniony słodkim winem czerwonym, symbolizujący krew ofiarnego baranka, którą w czasach biblijnych naznaczono odrzwia żydowskich domów i w ten sposób ocalono od śmierci wszystkich pierworodnych, a była to najstraszniejsza, dziesiąta plaga egipska. Spełnienie tego ostatniego kielicha kończy sederowe biesiady. Kończy je również wypowiadana z powagą sentencja: „Na przyszły rok w Jerozolimie”.
Można więc powiedzieć o Pesach, że to święto w swej istocie historyczne. Wszystkie jego rytuały i obrzędy nawiązują bowiem do historii Żydów i ich tradycji. Podczas świątecznych uroczystości, zwyczajowo i w lekkiej, przystępnej, niekiedy nawet zabawnej formie - pytań i odpowiedzi - rozmawia się o tym z dziećmi, rozwijając w nich w ten sposób zainteresowanie historią i szacunek dla własnych korzeni.
dr Barbara Ogrodowska
***
Więcej artykułów w dziale "Świętujemy".
