11 września 1998 roku Sejm RP ustanowił 27 września Dniem Polskiego Państwa Podziemnego.Tego samego roku odbyły się pierwsze obchody święta. W uchwale posłowie podkreślili, że Sejm Rzeczpospolitej "wyraża szczególną wdzięczność i szacunek twórcom, ofiarnym działaczom podziemnych struktur państwa polskiego, a także tym wszystkim, którzy w wyjątkowo trudnych warunkach, z narażeniem życia walczyli o niepodległość ojczyzny".
Fenomen Podziemnego Państwa
W czasie II wojny światowej tylko w Polsce powstały tak rozbudowane podziemne struktury administracyjne i wojskowe, cieszące się akceptacją większości społeczeństwa.
W nocy z 26 na 27 września 1939 roku, tuż przed kapitulacją Warszawy, grupa oficerów z gen. Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim, zawiązała konspiracyjną organizację Służba Zwycięstwu Polski. Tak powstał zalążek Polskiego Państwa Podziemnego, które było ewenementem w skali okupowanej Europy. Nigdzie nie powstały tak rozbudowane struktury administracyjne i wojskowe, cieszące się akceptacją większości społeczeństwa.
Dowódca SZP wspominał, że od pierwszego dnia konspiracji przystąpiono do rozbudowy struktur SPZ na wszystkich szczeblach.
Więcej na temat Armii Krajowej
W ciężkiej okupacyjnej rzeczywistości Państwo Podziemne z powodzeniem przejęło wszystkie obowiązującego go funkcje. Przedstawiciele Stronnictwa Ludowego, Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Narodowego oraz Stronnictwa Pracy tworzyli podziemny parlament. W latach 1940-43 zwany Politycznym Komitetem Porozumiewawczym, przekształconym w Krajową Radę Polityczną, a w 1944 roku w Radę Jedności Narodowej. Powołany został Delegat Rządu na Kraj, który kierował zakonspirowanym aparatem administracji cywilnej na szczeblu centralnym, w województwach i powiatach. Do lipca 1944 roku powstało 18 departamentów, które organizowały zakazane przez okupantów dziedziny życia.
Tajne komplety
Wobec zamknięcia przez okupanta szkół średnich i wyższych rozwinięto sieć tajnego nauczania. Według obliczeń w 1944 roku na poziomie podstawowym uczyło się 1,5 miliona dzieci, w tajnych szkołach średnich 100 tysięcy uczniów, w na poziomie wyższym około 10 tysięcy studentów. W tajnych drukarniach wydawano prasę, literaturę i podręczniki. W czasie okupacji ukazywało się ponad 1500 tytułów prasowych. Pod koniec wojny wychodziło jednocześnie ponad 600. Od listopada 1939 roku wydawano Biuletyn Informacyjny, redagowany przez Aleksandra Kamińskiego pismo, wydawane było w 1944 roku w 40 tysiącach egzemplarzy.
Organizowano konspiracyjne koncerty, przedstawienia teatralne, wieczory autorskie i wykłady naukowe. Działalności opiekuńcza przejawiała się w organizowaniu stypendiów, zapomóg i posiłków dla potrzebujących. Przy czym korzystano tu z pomocy jawnie działających organizacji, takich jak Czerwony Krzyż i Rada Główna Opiekuńcza.
Z myślą o przyszłej Polsce
Departamenty Delegatury prowadziły również studia przygotowujące rozwój i rozbudowę Polski po odzyskaniu niepodległości. Opracowane zostały między innymi plany repolonizacji odzyskanych Ziem Zachodnich i Północnych, czy też reformy rolnej. Wymiarem sprawiedliwości i upowszechnianiem zasad zachowania się pod okupacją zajmowało się Kierownictwo Walki Cywilnej. Tajne rozprawy prowadzone był przez sędziów, a oskarżonemu przysługiwał obrońca. Za kolaborację z okupantem, w zależności od ciężaru gatunkowego karano bojkotem, upomnieniem, chłostą i wreszcie śmiercią.
Struktury wojskowe
W 1940 roku SZP przekształcona została w Związek Walki Zbrojnej, a następnie rozkazem Naczelnego Wodza z 14 lutego 1942 roku w Armię Krajową. Głównym zadaniem AK było przygotowanie powstania w momencie załamania się Niemiec. Stojącego na czele AK Podziemny przemysł zbrojeniowy produkował materiały wybuchowe, pistolety maszynowe, granaty, miny, butelki samozapalające oraz tysiące sztuk amunicji. AK w broń i materiały konieczne do prowadzenia działań bojowych była również zaopatrywana dzięki zrzutom lotniczym. Istotnym elementem działalności AK był wywiad i kontrwywiad. Do największych sukcesów podziemia wojskowego należało między innymi zlokalizowanie produkcji niemieckich pocisków rakietowych V1.
Akcje bojowe
Do walki bieżącej powołano w 1940 roku Związek Odwetu, a poza granicami Rzeczpospolitej na zapleczu frontu wschodniego, utworzono w 1941 roku organizację dywersyjną Wachlarz. W końcu 1942 roku z połączenia tych formacji powstało Kierownictwo Dywersji – Kedyw pod komendą płk. Emila Fieldorfa ps. "Nil". W powiązaniu z AK działała podziemna organizacja Związku Harcerstwa Polskiego - Szare Szeregi, której starsi członkowie, przeszkoleni wojskowo brali udział akcjach bojowych Kedywu. Do najsłynniejszych należy przeprowadzona w 1943 roku akcja pod Arsenałem. Armię Krajową wspomagali także tzw. Cichociemni, wyselekcjonowani żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, z których 316 po specjalnym przeszkoleniu przerzucono drogą lotniczą do kraju. W 1944 roku Armia Krajowa liczyła około 380 tysięcy członków, z których pod broń udało się postawić 110 tysięcy. Podczas wojny w walce, więzieniach i obozach zginęło około 60 tysięcy żołnierzy AK.
Represje
Od maja 1944 do maja 1945 do obozów sowieckich wywieziono ponad 30 tys. akowców, z których niemal połowa zaginęła bez śladu. W latach 1945-55 w ramach represji komunistycznego Urzędu Bezpieczeństwa aresztowano ich około 40 tysięcy.
(pd)
Zapraszamy do wysłuchania audycji z cyklu "Tajna historia Polski". Olga Braniecka rozmaiwa o strukturach cywilnych Polskiego Państwa Podziemnego z dr Waldemarem Grabowskim.
