19 maja 1965 roku zmarła Maria Dąbrowska.
Maria Szumska
Urodziła się 6 października 1889 w Rusowie koło Kalisza jako Maria Szumska. Ziemiańskie pochodzenie wyznaczyło niejako jej drogę literacką. To w końcu "Noce i dnie" zapewniły jej miejsce w panteonie polskich pisarzy. W cenionym zbiorze opowiadań pt. "Ludzie stamtąd" również przedstawia życie prostych ludzi, robotników i domowej służby. Dąbrowska, mimo że pochodziła z małej miejscowości, zdobyła wykształcenie w Lozannie i Brukseli, co zaważyło na jej dalszym życiu. Pisarka chętnie angażowała się w sprawy publiczne, głównie związane z oświatą i obroną swobód obywatelskich.
– Ja lubię te moje książki, które nie miały powodzenia i największego oddźwięku – wyznała Ryszardowi Matuszewskiemu Maria Dąbrowska. – A więc właśnie: "Dramaty", "Szkice z podróży", "Szkice o Conradzie", a nawet "Myśli o sprawach i o ludziach".
04:26 Matuszewski_z_Dabrowska.mp3 Obraz pisarki schorowanej i zmęczonej - rozmowa Ryszarda Matuszewskiego z Marią Dąbrowską na rok przed jej śmiercią. Fragm. ze "Zbiorowej taśmy autorów 20-lecia". (PR, 26.10.1964)
Jej zasługi dla literatury polskiej są niezaprzeczalne i jasne. Warto jednak przyjrzeć się nieoczywistym wątkom z życiorysu pisarki.
Femme fatale
W 1964 roku, kiedy Ryszard Matuszewski przeprowadzał krótką rozmowę z pisarką, znana była ona ze swojej twórczości oraz zaangażowania w sprawy społeczne. Literatka, wydawałoby się wyzuta z kobiecości, była jednak prawdziwą femme fatale. Niespełna rok po wywiadzie autorka "Nocy i dni" zmarła. W testamencie zastrzegła, że prowadzone przez nią przez pół wieku dzienniki mogą ukazać się dopiero 40 lat po jej śmierci. To one dopiero ukazały prawdziwe oblicze Dąbrowskiej.
Jej pierwszy mąż, Marian Dąbrowski, zmarł, gdy miała ona 36 lat. Bardzo szybko związała się jednak z kolejnym mężczyzną, Stanisławem Stempowskim. Miłość i erotyzm pozwalały jej tworzyć, nietrudno więc domyśleć się, że wikłała się w liczne romanse. Jednym z jej kochanków był Jerzy Czop, w "Dziennikach" zapisała:
Kocha mnie dwu najpiękniejszych z urody ludzi w Polsce [...] I ja ich kocham obu, i nie wiem, jak udźwignąć, jak sobie z tym dać radę. Jerzy Czop wie wszystko o Stachu, ale Stachno nie może nic wiedzieć o Jerzym, bo jest chory na serce. To mnie zabija... (wpis z 26 VI 1930)
Miłość do kobiet
Ciekawym wątkiem są także związki homoseksualne pisarki. Wiadomo, że kochała Stanisławę Blumenfeldową, a po jej śmierci uznała, że zakończyła się ostatnia miłość jej życia. Tak się jednak nie stało. Faktycznie ostatnią osobą obdarzoną przez nią uczuciem była pisarka Anna Kowalska, z którą przeżyła 20 lat. Jak się okazuje była to trudna przyjaźń dwóch kobiet, egoistyczna Dąbrowska osaczyła swoją miłością Kowalską. O związku tym wielokrotnie wspominała w swoich dziennikach również sama Anna Kowalska:
Nawet najżywsza miłość jej nie wystarczy. Ona potrzebuje adoracji. Tego nie potrafię dać nikomu (wpis z 1952).
Mimo że Maria Dąbrowska nazywała się po prostu pisarzem, to feministyczne zapędy również były u niej widoczne. Z "Dziennika":
Namnożyło się też starych babsk, które raptem przypomniały sobie, że miały koleżanki szkolne o nazwisku Maria Dąbrowska. [...] Swoją drogą wielkim błędem było nie zostać przy swoim panieńskim nazwisku Szumska, o tyle jednak rzadszym niż Dąbrowska. Oszczędziłoby mi to wielu, wielu godzin traconych na korespondencję (wpis z 10 I 1960).
Odejście w poczuciu osamotnienia
Schorowana pisarka w rozmowie z Ryszardem Matuszewskim wyznała (1964 rok), że problemy zdrowotne nie pozwalały jej pisać i rozwijać się jako literatce. Żałowała również tego, że pod koniec jej życia nie było przy niej mężczyzn, których miłość tak twórczo na nią wpływała.
"Dzienniki" nie strąciły Marii Dąbrowskiej z piedestału. To przez nie stworzyła sobie obraz kobiety wyzwolonej, oświeconej i nowoczesnej oraz głoszącej śmiałe tezy i osądy. Jej powieści i opowiadania wciąż należą do szkolnego kanonu lektur, a filmowcy nie unikają ich ekranizacji.
Pisarka została uhonorowana tytułem doktora honoris causa przez Uniwersytet Warszawski oraz odznaczona Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Zmarła 19 maja 1965. Grób Marii Dąbrowskiej stanął na warszawskich Powązkach w Alei Zasłużonych.
Posłuchaj Marii Dąbrowskiej mówiącej o swoich ulubionych utworach oraz o trudzie tworzenia u kresu życia.
