25 października 1501 rokuAleksander Jagiellończyk wydał w Mielniku przywilej, który ograniczył władzę króla i senatu. Tzn. przywilej mielnicki zmienił ustrój Polski na republikę oligarchiczno-arystokratyczną. Możnowładcy zapewnili sobie przejęcie całej władzy z pominięciem króla.
Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka królem Polski został Jan Olbracht, zaś Wielkim Księciem Litewskim jego młodszy brat – Aleksander Jagiellończyk. Oznaczało to koniec unii personalnej między państwami. Po śmierci Olbrachta poważnym kandydatem do polskiego tronu został Aleksander. Pretendent, uwikłany w ciężką i kosztowną wojnę z Moskwą, widział w polskim tronie szansę na zwycięstwo na wschodzie. Żeby na nim zasiąść, musiał iść na daleko idące ustępstwa wobec możnowładców.
- Przywilej ten dawał bardzo silną pozycję senatowi. W zasadzie większość decyzji miała zapadać za zgodą senatu, pozycja króla została ograniczona do roli przewodniczącego senatu – wyjaśniała prof. Jolanta Choińska-Mika.
Poza tym, możnowładcy zapewnili sobie tym przywilejem możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi.
Posłuchaj audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska".
Takie posunięcie było też oznaką tego, jak możnowładcy obawiali się przejęcia dominacji politycznej przez średnią szlachtę, która uzyskała znaczące wpływy podczas rządów Jana Olbrachta. Brać szlachecka nie chciała łatwo zrezygnować z silnej pozycji w państwie. Okazywała to poprzez niepłacenie podatków i niestawianie się na pospolite ruszenie. W państwie na 4 lata nastała anarchia.
Sytuację postanowili uzdrowić król i jego bliski współpracownik biskup Jan Łaski. To stronnictwo Łaskiego doprowadziło do odebrania możnowładcom części przywilejów (kontrola nad królewszczyzną i łączenie urzędów) i wzmocnienia pozycji średniej szlachty. Symbolem przemian na rzecz szlachty stała się uchwalona przez Aleksandra konstytucja Nihil Novi z 1505 roku.
bm
